Sacrum w układach przestrzennych lokacyjnych miast Małopolski w XIII–XV wieku
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.1729Słowa kluczowe:
sacrum, urbanistyka, lokacja na prawie niemieckim, przestrzeń sakralna, świątynia, MałopolskaAbstrakt
Przestrzeń sakralną można rozpatrywać pod kątem funkcji (zespoły parafialne, klasztorne i „inne”) oraz genezy (zespoły przedlokacyjne, z doby lokacji i polokacyjne). Wielkie zróżnicowanie tej przestrzeni prezentuje Kraków doby lokacji z 1257 roku wraz z włączonym doń podgrodziem – Okołem i przedmieściami; odrębne miejsce zajmuje sacrum związane z najstarszą krakowską gminą żydowską. Znaczącą rolę odgrywało sacrum w układzie urbanistycznym większego krakowskiego satelity – Kazimierza, skromniej przedstawiało się na Kleparzu. Znaczne zróżnicowanie obserwujemy w przedlokacyjnym, lokacyjnym i polokacyjnym Sandomierzu. Pewną specyfiką wyróżniały się miasta górnicze: Bochnia, Wieliczka i Olkusz. Odrębne zagadnienie wiąże się z „peregrynacją” Sącza: przedlokacyjnym Sączem wiązanym z późniejszym Pogrodziem, Sączem św. Kingi (Starym) i Nowym Sączem. W większości niewielkich miast małopolskich sacrum ograniczone było do zespołu kościoła parafialnego (fundowanego wraz z lokacją, niekiedy ją poprzedzającego, rzadziej pojawiającego się po lokacji), niekiedy też do mendykanckiego zespołu klasztornego i szpitala (z kaplicą).Bibliografia
Primary sources
Acta Camerae Apostolicae, vol. 1: 1207–1344, ed. J. Ptaśnik, Cracoviae 1913 (Monumenta Poloniae Vaticana, 1).
Długosz J., Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, Lib. I–II, ed. W. Semkowicz-Zaremba, K. Sieradzka, B. Modelska-Strzelecka, Varsaviae 1964.
Długosz J., Liber beneficiorum, vol. 3, wyd. A. Przezdziecki, Cracoviae 1864.
Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa: 1257–1506, cz. 3, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1882.
Księgi radzieckie kazimierskie 1369–1381 i 1385–1402, red. A. Chmiel, Kraków 1932.
Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa, wyd. F. Piekosiński, J. Szujski, Kraków 1878.
Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego przy Krakowie, red. E. Janota, [in:] Monografia opactwa Cystersów we wsi Mogile, cz. 2, Kraków 1867, no. 19.
Secondary works
Antosiewicz K., Zakon Kanoników Regularnych Ducha Świętego de Saxia w Krakowie, [in:] Studia z dziejów kościoła Św. Krzyża w Krakowie, red. Z. Kliś, cz. 1, Kraków 1996, pp. 11–30.
Bajka M., Florek M., Nowe dane do badań nad cmentarzyskami wczesnośredniowiecznego Sandomierza, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” 33 (2011), pp. 169–181.
Beiersdorf Z., Krasnowolski B., Stary Sącz, zarys historii rozwoju przestrzennego, Kraków 1984.
Beiersdorf Z., Kleparz, [in:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007, pp. 427–451.
Berdecka A., Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333–1370), Wrocław 1982.
Berdecka A., Lokacje miast małopolskich za Władysław Łokietka, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 31 (1983) z. 3, pp. 335–344.
Bogucka A., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.
Buko A., Początki Sandomierza, Warszawa 1998.
Burdzy D., Sandomierski klasztor Św. Marii Magdaleny w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 108 (2007), pp. 215–234.
Buśko C., Głowa W., Osada przedlokacyjna na Rynku krakowskim, „Krzysztofory” 28 (2010) part 1, red. E. Firlet, pp. 145–152.
Dekański D. A., Początki zakonu dominikanów w prowincji polsko-czeskiej. Pokolenie św. Jacka w zakonie, Gdańsk 1999.
Dębowski T., Archeologiczny ślad najstarszych umocnień Krakowa lokacyjnego, „Studia Archeologiczne” 48 (1996), pp. 199–207.
Dobrowolski K., Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do połowy XVI wieku, Warszawa 1923, (Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 2).
Dzieje Sandomierza, red. H. Samsonowicz, t. 1: Średniowiecze, red. S. Trawkowski, Warszawa 1993.
Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław 2009.
Firlet J., Pianowski Z., Wawel do roku 1300, [in:] Kraków, nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007 (Biblioteka Krakowska, 150), pp. 45–66.
Fischer S., Losy kazimierzowskiej fundacji, szkic z dziejów Bochni, Bochnia 1927.
Florek M., Kościół św. Jakuba i dawny klasztor Dominikanów w Sandomierzu w świetle ostatnich badań archeologicznych i architektonicznych, „Zeszyty Sandomierskie” 1995 nr 3, pp. 19–24.
Florek M., Kościół św. Jakuba i dawny klasztor Dominikanów w Sandomierzu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1/42 (1994), pp. 3–25.
Friedberg M., Założenie i początkowe dzieje kościoła N. P. Marii w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 22 (1929), pp. 1–31.
Głowa W., Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe na Rynku Głównym w Krakowie, „Krzysztofory” 28 (2010) cz. 1, red. E. Firlet, pp. 129–144.
Goras M., Układy dwunawowe w architekturze krakowskich mendykantów w okresie średniowiecza, [in:] Mendykanci…, op. cit., pp. 299–324.
Grodecki, Iwo Odrowąż, Polski słownik biograficzny, t. 10, Wrocław 1962–1964, pp. 187–192.
Grzybkowski A., Zagadnienie długich chórów kościołów mendykanckich w Europie Środkowo-Wschodniej w XIII w., [in:] Zakony franciszkańskie w Polsce, cz. 1, red. J. Kłoczowski, Lublin 1989, pp. 227–247.
Jop S., Lokalizacja kościoła św. Mikołaja w przestrzeni miejskiej Sandomierza, „Przegląd Sandomierski” 3 (1997), pp. 47–64.
Kanior M. OSB, Wczesnośredniowieczne dzieje kościoła Św. Mikołaja w Krakowie, [in:] Studia z dziejów kościoła Św. Mikołaja w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2002, pp. 9–21.
Kiryk F., Bochnia do połowy XVII w., [in:] Bochnia, dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1980, pp. 78–151.
Kiryk F., Kościół i parafia Św. Pawła w Sandomierzu w okresie staropolskim, [in:] Ecclesia – cultura – potestas. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Księga ofiarowana Siostrze Profesor Urszuli Borkowskiej OSU, red. P. Kras, A. Januszek, Kraków 2006, pp. 105–127.
Kiryk F., Początki miasta, [in:] Dzieje miasta Nowego Sącza, t. 1, red. F. Kiryk, Kraków 1992, pp. 85–96.
Kiryk F., Pozostałe miasta regionu olkuskiego, [in:] Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Kraków 1978, pp. 341–370.
Kiryk F., Rozwój urbanistyczny Małopolski (XIII–XV w.). Województwo krakowskie (powiaty południowe), Kraków 1985, pp. 258–264.
Komorowski W., Krakowski ratusz w średniowieczu i domniemany dwór Artusa w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 64 (1998), pp. 7–34.
Komorowski W., Sudacka A., Rynek Główny w Krakowie, Wrocław 2008.
Kornecki M., Fazy przebudowy gotyckiego kościoła w Skale, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie” 1 (1967), pp. 181–19.
Kozłowska-Budkowa Z., Założenie klasztoru OO. Dominikanów w Krakowie, „Rocznik Krakowski” 20 (1926), pp. 1–19.
Kozłowska-Budkowa Z., Z dziejów kolegiaty św. Andrzeja w Krakowie, „Studia Historyczne” 10 (1967), pp. 23–30.
Krasnowolska M., Kmietowicz-Drathowa I., Krakowska Skałka: topografia i zabudowa, „Studia Claromontana” 17 (1997), pp. 201–271.
Krasnowolska M., Z dziejów budowy zespołu augustiańskiego, „Rocznik Krakowski” 47 (1976), pp. 23–44.
Krasnowolski B., Krakowski ośrodek religijny od X do XX wieku, [in:] Małopolska, z. 1: Kraków, red. Z. Noga, Kraków 2007, pp. 86–91 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
Krasnowolski B., Lokacje na prawie niemieckim a układy urbanistyczne Krakowa w wiekach XIII i XIV, [in:] Urbs celeberrima. Księga pamiątkowa na 650-lecie lokacji Krakowa, red. A. Grzybkowski, T. Grzybkowska, Ż. Żygulski jr, Kraków 2008, pp. 23–82.
Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 1, Kraków 2004.
Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 2, Kraków 2004.
Krasnowolski B., Między Wschodem a Zachodem. Studia nad historią i sztuką pogranicza polsko-łemkowskiego, Toruń 2010.
Krasnowolski B., Młynówka Królewska – geneza i przekształcenia, „Rocznik Krakowski” 69 (2003), pp. 25–33.
Krasnowolski B., Poszerzenie układu urbanistycznego centrum po 1349 roku – analiza modularna, [in:] Małopolska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz–Kraków 2014, s. 9–10 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
Krasnowolski B., Trzy układy przestrzenne Nowego Targu, „Wierchy” 70 (2004), pp. 127–138.
Krasnowolski B., Układ przestrzenny krakowskiego Kazimierza w wieku XIV, „Rocznik Krakowski” 54 (1988), pp. 17–57.
Krasnowolski B., Układ urbanistyczny Krakowa Wielkiej Lokacji 1257 roku na tle średniowiecznej urbanistyki środkowoeuropejskiej, [in:] Mecenat artystyczny a oblicze miasta. Materiały 56. Ogólnopolskiej Sesji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 8–10 XI 2007, Kraków 2008, pp. 11–32.
Krasnowolski B., Układ urbanistyczny lokacyjnego Sandomierza (1286) – analiza modularna, [in:] Małopolska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz–Kraków 2014, s. 8–9 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
Krasnowolski B., Urbanizacja Małopolski w dobie Bolesława Wstydliwego: kompozycje i programy układów lokacyjnych, cz. 1–2, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie” 38–39 (2006–2007), pp. 47–63.
Kubik K., Wielicki zamek salinarny, „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” 5 (1976), pp. 76–90.
Laberschek J., Rola średniowiecznego Lelowa jako rezydencji panującego, ośrodka dóbr monarszych i powiatu sądowego, „Teki Krakowskie” 1 (1994), pp. 49–62.
Labuda G., Kto był fundatorem-założycielem klasztoru Franciszkanów w Krakowie?, [in:] Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1, cz. 1, Lublin 1983, pp. 369–382.
Lenkiewicz T., Kościół Marii Magdaleny w Krakowie w świetle ostatnich odkryć archeologicznych, „Biuletyn Krakowski” 1 (1959), pp. 78–98.
Małopolska, z. 2: Sandomierz, red. Z. Noga, Sandomierz–Kraków 2014 (Atlas Historyczny Miast Polskich, t. 5).
Małopolska, z. 3: Wieliczka, red. Z. Noga [in print] (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008.
Morawski Z., „Intra muros”. Zarys problematyki cmentarza miejskiego w średniowieczu, [in:] Czas i przestrzeń w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Wyrobisz, M. Tymoński, Warszawa 1991, pp. 93–99.
Morawski Z., Funkcje religijne placów miejskich w średniowiecznej Polsce, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 40 (1992) z. 3, pp. 295–303.
Morawski Z., Miejskie układy przestrzenne, [in:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 1, Warszawa 1995, pp. 31–38.
Niewalda W., Krasnowolski B., Układy urbanistyczne krakowskiego Okołu – próba rekonstrukcji, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału PAN w Krakowie” 15 (1981), pp. 69–83.
Niewalda W., Rojkowska H., Najstarsze relikty kościoła Św. Trójcy oraz kaplicy grobowej Pileckich odkryte przed zachodnią elewacją kościoła Dominikanów w Krakowie, „Krzysztofory” 30 (2012), pp. 243–250.
Niewalda W., Rojkowska H., Średniowieczny kościół Franciszkanów w świetle ostatnich badań, [w:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008, pp. 271–298.
Niewalda W., Rojkowska H., Układy urbanistyczne Okołu do połowy XIV wieku, [in:] Małopolska, z. 1: Kraków, red. Z. Noga, Kraków 2007, pp. 27–29 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5).
Niewalda W., Rojkowska H., Zespół klasztorny Franciszkanów w Krakowie – relikty z XIII wieku, [in:] Studia z dziejów kościoła Franciszkanów w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2006, pp. 81–130.
Niewalda W., Sprawozdanie z badań archeologicznych na terenie zamku żupnego w Wieliczce, [in:] Badania archeologiczne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce w 1971 r., Wieliczka 1971, pp. 49–56.
Niewiński A., Przestrzeń kościelna w topografii średniowiecznego Krakowa. Próba syntezy, Lublin 2004.
Paszenda J., Kościół Św. Barbary w Krakowie z domem zakonnym księży Jezuitów, Kraków 1985 (Biblioteka Krakowska, 125).
Pencakowski P., Gotyckie kościoły zakonu św. Franciszka w Starym i Nowym Sączu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 36 (1991) z. 2, pp. 83–102.
Pianowski Z., Architektura i urbanistyka Wawelu do około1320 roku, [in:] Małopolska, z. 1: Kraków, red. Z. Noga, Kraków 2007, pp. 29–30 (.
Piotrowicz J., Dzieje miasta Wieliczki w wiekach średnich, [in:] Wieliczka, dzieje miasta (do roku 1980), red. S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz, Kraków 1990, pp. 61–124.
Piotrowicz J., Żupa solna, [in:] Bochnia, dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, Z. Ruta, Kraków 1980, p. 91.
Piotrowicz J., Żupy krakowskie w pierwszych wiekach rozwoju od połowy XIII do początków XVI w., [in:] Dzieje żup krakowskich, Wieliczka 1988, pp. 103–158.
Radwański K., Kraków przedlokacyjny, rozwój przestrzenny, Kraków 1975.
Rojkowska H., Niewalda W., Kościół Św. Mikołaja w świetle ostatnich badań historycznych i architektonicznych w latach 1994–1996, [in:] Studia z dziejów kościoła Św. Mikołaja w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2002, pp. 91–136.
Rożek M., Nieznany kościół św. Szczepana w Krakowie, „Biuletyn Historii Sztuki” 36 (1974), pp. 215–226.
Samsonowicz H., [reviewed by: J. Wyrozumski, Dzieje Krakowa, t. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992], „Przegląd Historyczny” 84 (1993) z. 1, pp. 108–110.
Seprka J., Nekropolie możnowładcze w krakowskich klasztorach mendykanckich w średniowieczu, [in:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008, pp. 59–74.
Skibiński S., Pierwotny kościół Franciszkanów w Krakowie, Poznań 1977.
Skibiński S., Program ideowy i funkcje kościoła Franciszkanów w Krakowie, [in:] Sztuka i ideologia XIII w., red. P. Skubiszewski, Warszawa 1974, pp. 333–341.
Starnawska M., Dominikanie, św. Jacek i elewacja szczątków św. Stanisława przez biskupa Prandotę, [in:] Mendykanci w średniowiecznym Krakowie, red. K. Ożóg, K. Gałuszka OP, A. Zajchowska, Kraków 2008, pp. 407–424.
Stosik J., Powstanie i późniejszy rozwój uposażenia klasztoru Klarysek w Krakowie w XIII i XIV wieku, „Rocznik Krakowski” 35 (1961), pp. 91–128.
Szyma M., Kościół i klasztor dominikanów w Krakowie, architektura zespołu klasztornego do lat dwudziestych XIV wieku, Kraków 2004.
Szyma M., Problem pierwotnych oratoriów we wczesnej architekturze polskich i czeskich dominikanów, [in:] Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red. D. A. Dekański, M. Grubka, A. Gołembnik, Gdańsk–Warszawa 2003, pp. 307–320 and ff.
Śląsk, z. 9: Legnica, red. R. Eysymontt, M. Goliński, Wrocław 2009 (Atlas Historyczny Miast Polskich, 4).
Tomkowicz S., Klasztor szpitalny św. Jadwigi, „Rocznik Krakowski” 22 (1929), pp. 59–79.
Tyszka P., Ulica Szewska w Krakowie, miejsce rozboju dokonanego wiosną roku 1497, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1–2 (1999) z. 47, pp. 103–112.
Węcławowicz T., Architektura kościoła św. Krzyża w Krakowie. Historia badań i nowe pytania badawcze, [in:] Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 1996, pp. 35–46.
Wędzki A., Początki reformy miejskiej w środkowej Europie do połowy XIII wieku (Słowiańszczyzna Zachodnia), Warszawa–Poznań 1974 (Prace Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 27)
Wiśniewski J., Garbary zw. też Przed Bramą Szewską, [in:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 4, Wrocław–Łódź 1986, pp. 693–706.
Włodarczyk W., Kościół Karmelitów na Piasku, „Rocznik Krakowski” 36 (1962), pp. 87–126.
Włodarek A., Węcławowicz T., Architektura krakowskiego kościoła Franciszkanów w XIII wieku. Problemy i hipotezy badawcze. Proponowane rekonstrukcje, [in:] Studia z dziejów kościoła Franciszkanów w Krakowie, red. Z. Kliś, Kraków 2006, pp. 45–50.
Wolski M., Nie istniejący kościół pod wezwaniem św. Jakuba Starszego na Kazimierzu, „Rocznik Krakowski” 61 (1995), pp. 11–24.
Wyrozumski J., Dzieje Krakowa, vol. 1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1992.
Wyrozumski J., Skąd pochodził krakowski św. Florian?, „Rocznik Krakowski” 64 (1998), pp. 53–62.
Zapart A., Kościół i parafia św. Pawła w Sandomierzu, „Studia Sandomierskie” 2 (1981), pp. 275–281.
Zaremska H., Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, Warszawa 2011.
Zathey J., Z dziejów kultu św. Idziego w Polsce, Poznań 1951.
Zwiercan A., Pierwotny kościół franciszkański w Krakowie, „Nasza Przeszłość” 60 (1983), pp. 77–89.
Żaki A., Naszacowice – Podegrodzie – Stary Sącz, „Acta Archeologica Carpathica” 1 (1959), pp. 222–224.
Żaki A., Wędrówki Sącza, Kraków 1974.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
