Kapelani zakonnicy w szeregach Wojska Polskiego I Rzeczypospolitej. Zarys problemu
DOI:
https://doi.org/10.15633/tst.38201Słowa kluczowe:
klasztor, duchowni zakonni, zakony, duszpasterstwo wojskowe, kapelani wojskowi, armia, historia, zabory, niepodległośćAbstrakt
W niniejszym artykule podjęto próbę przedstawienia bogatej działalności duchowieństwa zakonnego nie tylko w ramach polskiego duszpasterstwa wojskowego, ale także w ramach formacji walczących o wolność i niepodległość ojczyzny. Ukazano w ten sposób wkład zakonów w historię polskiego oręża oraz zaangażowanie klasztorów w walkę o polską niepodległość na płaszczyźnie militarnej. Duchowa i żołnierska służba Bogu i ojczyźnie, stanowiąca szczególny wymiar powołania kapelanów wojskowych, ma długą historię, sięgającą najdawniejszych czasów. W Polsce stałe duszpasterstwo wojskowe wprowadził sejm warszawski w 1690 roku, jednak przebieg wydarzeń politycznych w XVIII wieku nie pozwolił na gruntowną reorganizację wojska, a także służby duszpasterskiej. Wraz z trzecim rozbiorem Polski w 1795 roku Polska znikła z mapy Europy. Rozpoczął się czas walki o odzyskanie niepodległości. Wymazanie Polski z mapy Europy nie zamknęło działalności kapelanów wojskowych. Bardzo aktywnie włączali się oni do walki o niepodległość państwa poprzez zaangażowanie w Legionach Dąbrowskiego, udział w powstaniach czy na frontach pierwszej wojny światowej, służbę nie tylko w polskich oddziałach, ale także w siłach zbrojnych innych państw.
Bibliografia
Anderson I., Dzieje Szwecji, tłum. P. Piekarczyk, Warszawa 1967. Antosz W., Z teki kapelana legionowego, Warszawa 1939.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, sygn. APP. I.181.
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, Akta Ordynariatu Arcybiskupiego, Duszpasterstwo wojskowe.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Władze Centralne Powstania Listopadowego 1830/31.
Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie / Polish Institute and Sikorski Museum, Mapa sygn. PRM. Z.10/2, k. 13.
Archiwum Krakowskiej Prowincji Kapucynów w Krakowie, Spuścizna o. Kosmy Lenczowskiego.
Archiwum Kurii Ordynariatu Polowego, Spuścizna ks. płk. dr. Tadeusza Jachimowskiego.
Archiwum Kurii Siedleckiej, Akta ogólne; Protokoły Konferencji Biskupów.
Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Naczelnego Komitetu Narodowego.
Archiwum Polskiej Prowincji Zakonu Pijarów w Krakowie.
Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie.
Archiwum Prowincji Polski Południowej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, Akta osobowe.
Augustyniak U., Wazowie i „królowie rodacy”. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospolitej XVII wieku, Warszawa 1999.
Batowski H., Nowe dane o zamachu sarajewskim, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 4 (1959) nr 3, s. 109–132.
Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981.
Bender R., Ksiądz Karol Mikoszewski (x. Syxtus) 1832–1886, członek Rządu Tymczasowego Narodowego 1863, emigrant, zesłaniec, Warszawa 1982.
Bernaś F., Mikulska Bernaś J., Od Sarajewa do Wersalu, Warszawa 1969.
Bogatyński W., Hetman Tarnowski: 1488–1561, Kraków 1913.
Böhm T., Organizacja wojskowej służby duszpasterskiej wyznania [rzymsko-katolickiego] w II Rzeczypospolitej, „Życie i Myśl” (1994) nr 2, s. 42–50.
Burzyński H., Struktura duszpasterstwa wojskowego w kościelnym prawie powszechnym, Radom 1999.
Centralne Archiwum Wojskowe, Akta personalne ks. Tadeusza Jachimowskiego; „Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych”; Legiony Polskie i Polski Korpus Posiłkowy; Polowa Kuria Biskupia.
Chodyniecki D., Kapelani wojskowi w dziejach Polski do wybuchu II wojny światowej, „Saeculum Christianum” 4 (1997) nr 2, s. 105–153.
Cygan W. K., Wysocki W. J., Dla Ciebie, Polsko, krew i czyny moje. Duszpasterstwo wojskowe Legionów Polskich, Warszawa 1997.
Czerep S., II Brygada Legionów Polskich, Warszawa 1991.
Dąbrowa E., Rozwój i organizacja armii rzymskiej (do początku wieku III n.e.), „Filomata” (1990) nr 3 — specjalny, s. 412–420.
Dąbrowski E., Religie świata, Warszawa 1957.
Dekret Naczelnego Wodza Wojsk Polskich o porządku hierarchicznym duchowieństwa w Wojsku Polskim, „Dziennik Rozkazów Wojskowych” z 30.01.1919, Nr 10, poz. 373.
Dembołęcki W., Przewagi elearów polskich, co ich niegdy lisowczykami zwano. 1619–1623, Puławy 1830.
Dobroński A., Woltanowski A., Diariusz oblężenia Wiednia, „Mówią Wieki” (1984) nr 2, s. 1–6.
Dokumenty terenowych władz cywilnych powstania styczniowego 1862–1864, red. S. Kieniewicz, Warszawa–Wrocław 1976.
Dokumenty terenowych władz wojskowych powstania styczniowego 1863–1864, red. W. Djakow, S. Kieniewicz, Wrocław 1976.
Dokumenty wydziału wojny Rządu Narodowego, red. S. Kieniewicz, Wrocław 1973. Dutka W., Duchowieństwo rzymskokatolickie i katolicyzm płaszczyznami sporu o powstanie styczniowe w polskiej historiografii w latach 1863–1918, „Kwartalnik Historyczny” 120 (2013) nr 1, s. 31–54.
Fanning W. H., Chaplain Military, w: The Catholic Encyclopedia, t. 3, New York 1908, s. 581.
Fredro A. M., Militarium seu axiomatum belli, Lipsk 1757.
Fredro A. M., Potrzebne konsyderacye około porządku woiennego i pospolitego ruszenia. Przez Franciszka z Rafałów Glinkę do druku podane. A teraz z przydatkiem sporządzenia ekonomii woiennei i sposobu, iakoby woyska Rzeczypospolitey mogły być w dobrym porządku zatrzymane, Warszawa 1789.
Freisen J., Das Militär-Kirchenrecht in Heer und Marine des Deutschen Reiches nebst Darstellung des ausserdeutschen Militärkirchenwesens, Paderborn 1913.
Gadacz J., Kapelańska epopeja. O. Kosma Lenczowski, kapucyn, Asyż 1969.
Gadacz J. L., Słownik polskich kapucynów, t. 2, Wrocław 1986.
Gluck W., Sarajewo (Historia zamachu sarajewskiego), Kraków 1935.
Gocel L., Ks. Jan Dąbrowski — wzór odwagi i gorliwości, „Kwartalnik Poświęcony Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa Wojskowego w Polsce” (1934) nr 4, s. 31–37.
Gocel L., Ksiądz Adam Loga — wzór kapelana bohatera, „Kwartalnik Poświęcony Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa Wojskowego w Polsce” (1934) nr 2, s. 22–28.
Gocel L., Sylwetki kapelanów powstania listopadowego, „Kwartalnik Poświęcony Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa Wojskowego w Polsce” (1933) nr 4, s. 30–36.
Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994.
Grzybowski M., Duchowieństwo diecezji płockiej w walce o wolność narodu i Kościoła po roku 1863, „Studia Płockie” 19–20 (1991–1992), s. 231–242.
Herbst S., Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1983.
Hertz J. H., The Pentateuch and Hofthoras, London 1965.
Humeński J., Modlitewniki żołnierskie, „Przegląd Powszechny” (1991) nr 4, s. 132–139.
Humeński J., Zarys historyczny duszpasterstwa wojskowego w Polsce, w: Wspomnienia wojenne księży kapelanów, red. J. Humeński, Warszawa 1967, s. 9–42.
Ioannes Paulus II, Constitutio apostolica qua nova Canonici ordinatio pro Spirituali Militum curae datur, „Acta Apostolicae Sedis” 78 (1986), s. 481–486.
Jabłońska-Deptuła E., Gawrysiakowa J., Materiały do zaangażowania patriotycznego zakonów męskich w Królestwie Polskim w latach 1861–1864, Lublin 1976.
Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Spirituali Militum Curae, 21.04.1986.
Jaworski P., Hetman Jan Tarnowski w dziejach wojskowości polskiej, „Wojsko i Wychowanie” (2003) nr 4, s. 17–24.
Kakowski A., Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki, Kraków 2000.
Kalinowska B., Kasata zakonów w Królestwie Polskim jako konsekwencja ich zaangażowania w powstanie styczniowe, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego” 17 (2003), s. 36–42.
Kałdon S. M., O. Fabian Birkowski OP (1566–9.12.1636) jako kaznodzieja, „Premislia Christiana” 9 (2001), s. 189–215.
Kersten A., Historia Szwecji, Warszawa 1973.
Kieniewicz S., Historia Polski 1795–1918, Warszawa 1968.
Klupa K., Katolickie duszpasterstwo wojskowe państw europejskich w XVIII i XIX wieku, „Poglądy i Doświadczenia” (1999) nr 4, s. 106–109.
Konopka K., Wspomnienia wojenne kapelana II Brygady Legionów Polskich, Kraków 1993.
Konstytucye Sejmu Piotrkowskiego zaczętego roku 1562 a dokończonego 1563, w: Volumina Legum. Przedruk Zbioru Praw staraniem XX Pijarów, t. 2, Petersburg 1859, s. 13–21.
Konstytucye Sejmu Wielkiego Koronnego w Warszawie Roku Pańskiego 1609, w: Volumina Legum. Przedruk Zbioru Praw staraniem XX Pijarów, t. 2, Petersburg 1859, s. 461–475.
Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, t. 1: Epoka przedrozbiorowa, Lwów–Kraków–Warszawa 1923.
Kotula K., Ks. Marcin Laterna TJ. Kapelan obozowy — męczennik za wiarę (1552– 1598), Warszawa 1938.
Kozielewski J., Wielki przyjaciel żołnierza, kapelan i spowiednik króla Jana Trzeciego Ks. Stanisław Papczyński, „Kwartalnik Poświęcony Sprawom Katolickiego Duszpasterstwa Wojskowego w Polsce” (1933) nr 3, s. 13–19.
Kumor B., Historia Kościoła, t. 7: Czasy najnowsze 1815–1914, Lublin 2001.
Kunisz A., Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym, Kraków 1990.
Langhauser J., Das Militarkirchenwesen im kurbranderburgischen und Königlich preussischen Heer. Seine Entwickelung und derzeitige Gestalt, Metz 1912.
Laskowski O., Wychowanie wojskowe Jana Sobieskiego, Warszawa 1922.
Lechicki C., Jezuici i Skarga na dworze Zygmunta III, Lwów 1929.
Lenart M., Miles pius et iustus. Żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Łódź 2009.
Majewski R., Cecora 1620, Warszawa 1970.
Maliszewski E., Wodzowie powstania styczniowego. Ksiądz Stanisław Brzóska, „Żołnierz Polski” (1925) nr 3, s. 5.
Miławicki M., Dominikanie na kresach wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów (teren dzisiejszej Białorusi), „Folia Historica Cracoviensia” 20 (2014), s. 95–153.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny — Archiwum Ilustracji, sygn. 1-W-1740-2.
Niebelski E., Tunka. Syberyjskie losy księży zesłańców 1863 roku, Wrocław 2011. Niebelski E., Wobec roku 1863. Księża w powstaniu styczniowym i ich losy, Lublin 2015.
Nowak E., Rys dziejów duszpasterstwa wojskowego w Polsce 968–1831, Warszawa 1932.
Obirek S., Jezuici na dworach Batorego i Wazów 1580–1668. Wpływ kapelanów dworskich i wychowawców książąt na postawy panujących i politykę państwa, Kraków 1996.
Odziemkowski J., Frątczak S. Z., Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa 1996.
Odziemkowski J., Historia Ordynariatu Polowego w Polsce, w: Przywrócenie Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego, red. A. Kubicki, Warszawa 1991, s. 5–8.
Odziemkowski J., Służba duszpasterska Wojska Polskiego 1914–1945, Warszawa 1998.
Odziemkowski J., Spychała B., Duszpasterstwo wojskowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1987.
Olejnik K., Hetman Jan Tarnowski i jego miejsce w dziejach wojskowości polskiej, w: Jan Tarnowski — hetman wielki koronny, Tarnów 1999, s. 19–33.
Orzechowska E., Księża kapelani w oddziałach powstańczych województwa sandomierskiego 1863–1864, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 39 (1994) nr 4, s. 94–109.
Ośrodek KARTA, Zdjęcie, sygn. OK_006894.
Pachowicz W., Duchowieństwo diecezji tarnowskiej wobec powstania styczniowego, „Rocznik Tarnowski” 1997/1998, s. 39–97.
Pajewski J., Buńczuk i koncerz. Z dziejów wojen polsko-tureckich, Warszawa 1960.
Pajewski J., Pierwsza wojna światowa 1914–1918, Warszawa 2004.
Pawluk T., Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 2: Lud Boży, jego nauczanie i uświęcanie, Olsztyn 1986.
Piela M., Udział duchowieństwa w życiu politycznym w latach 1914–1924, Lublin 1994.
Pietrzak J. S., Księża powstańcy 1863, Kraków 1916.
Piosenka o kapelanie, https://bibliotekapiosenki.pl/utwory/Piosenka_o_kapelanie/ tekst (13.11.2018).
Prejs R., Kapucyni Prowincji Polskiej w powstaniu styczniowym. Stan badań i kwestie dyskusyjne, „Teka Komisji Historycznej — OL PAN” 10 (2013), s. 78–87.
Prejs R., Zakonnicy Królestwa Polskiego po kasacie 1864 r., „Nasza Przeszłość” 88 (1997), s. 311–327.
Pronobis W., Polska i świat w XX wieku, Warszawa 1991.
Ratajczak B., Prawne aspekty duszpasterstwa wojskowego w Polsce w latach 1918–1993, w: Historia et Ius. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Henryka Karbownika, red. A. Dębiński, G. Górski, Lublin 1998, s. 531–542.
Rędziński K., Kapelani w Legionach Polskich Piłsudskiego, „Przegląd Powszechny” (1991) nr 4, s. 117–128.
Rigdon V. J., The Military Ordinariate of the United States of America in the new code of canon law, Washington 1988.
Röhrig F., P. Markus von Aviano und sein Einsatz für die Befreiung Wiens, w: Die Bedeutung des P. Markus von Aviano für Europa, Hrsg. J. Mikrut, Wien 2003, s. 165–173.
Romejko A., Polscy kapelani wojskowi w Wielkiej Brytanii, w: Duchowieństwo polskie w świecie. Materiały VII Międzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polonijnej, Papieski Uniwersytet Urbaniański Rzym, 17–18 października 2002, red. A. Judycka, Z. Judycki, Toruń 2002, s. 296–299.
Rostocki W., Represje popowstaniowe wobec kapelanów wojskowych Królestwa Polskiego, „Roczniki Humanistyczne” 28 (1980) z. 2, s. 177–190.
Rostocki W., Z badań nad strukturą i działalnością kapelanów powstania listopadowego, „Roczniki Humanistyczne” 20 (1972) z. 2, s. 187–196.
Rozkaz, „Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych” z 27.11.1918, Nr 6, poz. 89, poz. 263.
Dekret: Ustawa o tymczasowej organizacji sądowej Wojska Polskiego, https://www. sbc.org.pl/dlibra/publication/11747/edition/10898 (10.11.2018).
Rozporządzenie, „Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych” z 7.12.1918, Nr 9, poz. 212.
Saletra W., Duchowieństwo obszaru między Wisłą a Pilicą wobec Powstania Listopadowego 1830–1831 „Teka Komisji Historycznej — OL PAN” 8 (2011), s. 141–160.
Sokołowski T., Usytuowanie i funkcjonowanie duszpasterstwa w Wojsku Polskim, Toruń 1996.
Sowa K., Losy duchowieństwa polskiego zesłanego na Syberię po powstaniu styczniowym (1863–1883), „Nasza Przeszłość” 77 (1992), s. 123–163.
Spieralski Z., Jan Tarnowski 1488–1561, Warszawa 1977.
Szawerna A., Udział duszpasterstwa wojskowego w pracy oświatowo-wychowawczej w wojsku II Rzeczypospolitej, „Poglądy i Doświadczenia” (1994) nr 1, s. 54–62.
Tarnowski J., Consilium rationis bellicae, Warszawa 1987.
Tazbir J., Piotr Skarga. Szermierz kontrreformacji, Warszawa 1972.
Thompson P. C., From Its European Antecedents to 1791. The United States Army Chaplaincy, t. 1, Washington 1978.
Tokarz W., Armija Królestwa Polskiego: 1815–1830, Piotrków 1917.
Tokarz W., Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1994.
Tuszyński K., Legat papieski-kapelan Wiedeńskiej Odsieczy o. Marek D’Aviano, „Nasza Służba” 1 (1992) nr 7, s. 2–3.
Tylkowski W., De bono tam in pace quam bello sive pars philosophiae moralis duas divisa partes, Wyd. Joannes Jacobus, Oliwa 1691.
Uruszczak W., Konfiskata czy sekwestr nieruchomości klasztornych w Królestwie Polskim w 1864 r.?, „Studia Iuridica Lublinensia” 25 (2016) nr 3, s. 933–944.
Waszkiewicz Z., Duszpasterstwo w siłach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Toruń 2000.
Wimmer J., Wiedeń 1683. Dzieje kampanii i bitwy, Warszawa 1983.
Wolski J., Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
Woszczyński B., Ministerstwo Spraw Wojskowych 1918–1921. Zarys organizacji i działalności, Warszawa 1972.
Zajewski W., Powstanie Listopadowe 1830–1831, w: Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, red. S. Kieniewicz, A. Zahorski, W. Zajewski, Warszawa 1994, s. 151–279.
Zgórniak M., Studia i szkice z dziejów I wojny światowej, Kraków 1987.
Ziółek E. M., Duszpasterstwo w wojsku Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i w powstaniu listopadowym, w: Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, red. J. Ziółek, A. Barańska, W. Matwiejczyk, Lublin 2004, s. 173–197.
Ziółek J., Nieznane losy uczestników powstań narodowych 1830–1831, 1848, 1863–1864, Lublin 2000.
Zwoliński A., Reduty polskie. Historyczny teatr faktu, Radom 2002.
Żak A. C., Duszpasterstwo wojskowe w armii austriackiej i w Legionach Józefa Piłsudskiego w czasie I wojny światowej, w: Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, red. J. Ziółek, A. Barańska, W. Matwiejczyk, Lublin 2004, s. 299–319.
Żywczyński M., Kościół i duchowieństwo w powstaniu styczniowym. (Stan badań w zarysie), „Przegląd Historyczny” 34 (1937–1938) nr 2, s. 512–525.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że służą mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0).
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0) Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i adres internetowy do oryginalnie opublikowanego utworu).
