Kościoły bożogrobców w Małopolsce. Z badań nad patrociniami i relikwiami (XII–XVI w.)
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.1730Słowa kluczowe:
kościoły bożogrobców, Miechów, patrocinia, relikwie, XII–XVI wiekAbstrakt
Autor przedstawia wyniki własnych badań źródłowych nad zagadnieniem obecności relikwii oraz wezwań występujących w kościołach zakonu bożogrobców, znajdujących się w średniowiecznej Małopolsce (na obszarze województw krakowskiego i sandomierskiego). W artykule zostały ujawnione ważne przekazy w kronice Samuela Nakielskiego. Pierwszy przekaz, znany w literaturze, dotyczy przywiezienia przez Jaksę ziemi z Jerozolimy. Drugi przekaz – o posiadaniu przez klasztor bożogrobców relikwii św. Krzyża – nie był dotychczas omawiany w literaturze. Autor stawia tezę o istnieniu w klasztorze miechowskim ważnych relikwii związanych z Męką Pańską. Analizie zostały poddane najważniejsze przekazy źródłowe o wezwaniach. Wskazano, że wezwanie główne kościoła miechowskiego przybrało pod koniec XIII wieku złożoną dedykację do Grobu Bożego, Ducha Świętego i N. Marii Panny. Wiele miejsca autor poświęcił również analizie wezwania kościoła w Żarnowcu, gdzie wystąpiły wezwania do obu świąt związanych z Krzyżem św., do Ducha Świętego, Grobu Pańskiego i N. Marii Panny. Omówione zostały także wezwania pozostałych 10 kościołów administrowanych przez bożogrobców. Autor przedstawił także bogate dane o wezwaniach ołtarzy i kaplic, które zachowały się w odniesieniu do kościoła w Miechowie i kościoła św. Jadwigi na Stradomiu. Wraz z informacjami o licznych relikwiach świętych powinny one stać się punktem wyjścia do dalszych badań.Bibliografia
Źródła
AKM, Acta Officialatus Cracoviensis, t. 1.
AKM, Acta Officialatus Cracoviensis, t. 38.
AVCap 10, k. 84v, 132, 141, 143.
AVCap 15, k.40, k. 41v– 42v.
AVCap 65, s. 290.
AVCap 7.
Dlb 2, s. 9, 113, 527.
KMp II, nr 375, 376, 378, 400, 401, 405, 410, 428, 621, 623, 625.
KMp III nr 858, 879.
ZDK I, nr 162, 181.
ZDM VI, nr 1664.
Opracowania
Angenendt A., Heilige und Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes vom frühen Christentum bis zur Gegenwart, München 1994.
Backmund N., Monasticon Praemonstratense, id est historia circariarum atque canoniarum candidi et canonici ordinis Praemonstratensis, vol. 3, Straubing 1953.
Beyer F.-H., Geheiligte Räume. Theologie, Geschichte und Symbolik des Kirchengebäudes. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008.
Borkowska U., „Pietas regia”. Formy królewskiej pobożności w późnośredniowiecznej Polsce, [w:] Król w Polsce XIV i XV wieku, red. A. Marzec i J. Wilamowski, Kraków 2006, s. 39–56.
Borkowska U., Życie religijne polskich Jagiellonów. Zarys problematyki, [w:] Chrzest Litwy. Geneza, Przebieg, Konsekwencje, red. M. T. Zahajkiewicz, Lublin 1990, s. 149–180.
Chojnacki A., Dwie wersje „Rocznika miechowskiego” oraz jego nieznana kontynuacja (w świetle analizy „Miechovii” Samuela Nakielskiego), „Hereditas Monasteriorum” 1 (2012), s. 57–71.
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982.
Dondi C., The Liturgy of the Canons regular of the Holy Sepulchre of Jerusalem: A study and a catalogue of the manuscript sources, Turnhout 2004.
Dunin-Wąsowicz T., Wezwanie św. Jakuba na tle innych patrociniów Sandomierszczyzny, [w:] Sedes Regni principales, red. B. Trelińska, Sandomierz 1999, s. 103.
Ehbrecht W., Überall ist Jerusalem, [w:] Konsens und Konflikt: Skizzen und Überlegungen zur älteren Verfassungsgeschichte deutscher Städte, Hrsg. W. Ehbrecht, P. Johanek, Köln–Weimar–Wien 2001, s. 429–472.
Elm K., Kanoniker und Ritter vom Heiligen Grab. Ein Beitrag zur Entstehung und Frühgeschichte der palästinensischen Ritterorden, [w:] Die geistlichen Ritterorden Europas, Hrsg. J. Fleckenstein i M. Hellman, Sigmaringen 1980, s. 141–169 (Vorträge und Forschungen, 26).
Elm K., Umbilicus Mundi. Beiträge zur Geschichte Jerusalems, der Kreuzzüge, des Ordens der regulierten Chorherren vom Heiligen Grab und der Ritterorden, Brügge 1998 (Instrumenta Canonissarum Regularium Sancti Sepulcri, 7).
Gładysz M., Zapomniani krzyżowcy. Polska wobec ruchu krucjatowego w XII–XIII wieku, Warszawa 2002.
Halaga O., Počatky Košic a zrod metropoly, Košice 1992.
Hehl E. D., Kreuzzug – Pilgerfahrt – Imitatio Christi, [w:] Pilger und Wallfahrtstätten in Mittelalter und Neuzeit, Hrsg. M. Matheus, Stuttgart 1999, s. 35–51.
Jastrzębowska E., Najstarsze zachowane dewocjonalia pielgrzymie z Jerozolimy, [w:] Jerozolima w kulturze europejskiej, pod red. P. Paszkiewicz, T. Zadrożny, Warszawa 1997, s. 59–71.
Kardyś P., Średniowieczne dyplomy pergaminowe bożogrobców z Miechowa w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach, [w:] Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowalski, Kielce 2013, s. 177–186.
Kozłowska-Budkowa Z., Płockie zapiski o cudach z r. 1148, „Kwartalnik Historyczny” 44 (1930), s. 341–348.
Kroesen J. E. A., The Sepulchrum Domini through the Ages Its Form and Function, Leuven 2000.
Krüger J., Die Grabeskirche zu Jerusalem. Geschichte – Gestalt – Bedeutung, Regensburg 2000.
Krüger J., Jerusalem – Rom – Santiago. Drei Pilgerziele im Vergleich, [w:] Heiliges Grab – Helige Gräber. Aktualität und Nachleben von Pilgerorten, Hrsg. Röper, M. Treml, Berlin 2014, s. 24–32.
Laberschek J., Miechów – klasztor, [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, A. Marzec, M. Zdanek, przy współpr. S. Kołodziejskiego, cz. IV, z. 2, Kraków 2009.
Łoziński J. Z., Miechowskie Sepulchrum Domini, „Biuletyn Historii Sztuki” 31 (1969), s. 151–165.
Manikowska H., Geografia sakralna miasta, [w:] Animarum kultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, t. 1: Struktury kościelno-polityczne, pod red. H. Manikowskiej i W. Brojera, Warszawa 2008, s. 95–131 (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, 4).
Manikowska H., Translatio Jerozolimy do Wrocławia, [w:] Kościół kultura społeczeństwo. Studia z dziejów średniowiecza i czasów nowożytnych, Warszawa 2000, s. 63–75.
Mika N., Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wroclaw–Opole 2000, s. 419–426.
Morris C., The Sepulchre of Christ and the Medieval West: From the Beginning to 1600, Oxford–New York 2005.
Nakielski S., Miechovia sive promptuarium antiquitatum Monasterii Miechoviensis, Cracoviae 1634.
Niwiński M., Ród panów na Wierzbicy, „Miesięcznik Heraldyczny” 10 (1931) nr 2, s. 29–35.
Pencakowski P., Przemiany formy i funkcji wieży kościoła parafialnego (dawniej bożogrobców) w Miechowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 36 (1991) z. 3, s. 207–222.
Pietrusiński J., Relikwiarz z Korzkwi, „Biuletyn Historii Sztuki” 43 (1981) nr 2, s. 123–134.
Piłat Z., Fundator i fundacja klasztoru bożogrobców w Miechowie, [w:] Bożogrobcy w Miechowie, red. M. Affek, Miechów–Warszawa 1999, s. 11–43.
Piwoński H., Kult świętych w kalendarzach liturgicznych bożogrobców, „Muzyka Religijna w Polsce” 3 (1979), s. 157–182.
Piva P., Die “Kopien” der Grabeskirche im romanischen Abendland. Überlegungen zu einer problematischen Beziehung, [w:] Die Zeit der Kreuzzüge. Geschichte und Kunst, Hrsg. R. Cassanelli, Stuttgart 2000, s. 96–117.
Pobóg-Lenartowicz A., Kult świętych w śląskich klasztorach kanoników regularnych w średniowieczu, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska i H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 439–452 (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, 3).
Rajman J., Pilger und Stifter. Zu den Sakralstiftungen und zur Herkunft des Fürsten Jaxa, [w:] Monarchische und adlige Sakralstiftungen im mittelalterlichen Polen, Hrsg. E. Mühle, Berlin 2013, s. 317–346 (Stiftungsgeschichten, 9).
Rajman J., Przyczynki do zagadnienia duchowości zakonu św. Norberta w Polsce, „Nasza Przeszłość” 97 (2002), s. 5–23.
Rajman J., Średniowieczne patrocinia krakowskie, Kraków 2002.
Rajman J., Święta, relikwie i patrocinia w problematyce kultu świętych w Krakowie od końca X do połowy XIII wieku, [w:] Kraków w chrześcijańskiej Europie, pod red. E. Firlet, Kraków 2006, s. 121–161.
Rajman J., Exemplaris tu columpna. Z problematyki kultu świętej Jadwigi Śląskiej w średniowiecznej Małopolsce, [w:] Memoria viva. Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej (1967–2014), red. G. Rutkowska, A. Gąsiorowski, Warszawa–Poznań 2015, s. 175–190.
Rajman J., Jagiellonowie a klasztor bożogrobców w Miechowie, [w:] Jagiellonowie i ich świat. Dynastia królewska w drugiej połowie XV i w XVI w., pod red. B. Czwojdrak, J. Sperki, P. Węcowskiego, Kraków 2016 (Studia Jagiellonica, 2) [w druku].
Reichert F., Nabel der Welt, Zentrum Europas und doch nur Peripherie? Jerusalem in Weltbild und Wahrnehmung des späten Mittelalters, [w:] „Zeitschrift für Historische Forschung” 38 (2011) nr 4, s. 559–584.
Roth G., Das „Heilige Grab” in Görlitz, [w:] Der Jakobuskult in Ostmitteleuropa: Austausch – Einflüsse – Wirkungen, Hrsg. K. Herbers i D. R. Bauer, Tübingen 2003, s. 259–283 (Jakobus Studien, 12).
Rozynkowski W., Nie byli sami. Święci opactwa cysterskiego w Pelplinie, [w:] Pelplin 725. rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu, red. D. A. Dekański, B. A. Grenz, A. Słyszewska, A. M. Wyrwa, Pelplin–Tczew 2002, s. 59–70.
Rozynkowski W., Patrocinia kościołów cysterek w średniowiecznej Polsce – wokół duchowości zakonu, [w:] Cysterki w dziejach ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej, red. A. M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek, Poznań 2004, s. 130–154.
Rozynkowski W., Patrocinia kościołów klasztornych fundacji władców polskich (XI–XV wiek). Wokół patronatu władcy? [w:] Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym, pod red. M. Derwicha, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław–Opole–Warszawa 2005, s. 31–44.
Rozynkowski W., Św. Józef, patron kościołów zakonnych w Polsce ok. 1772 roku, „Kaliskie Studia Teologiczne” 3 (2004), s. 131–137.
Rozynkowski W., Święci patronowie kościoła dominikanów w Gdańsku – wokół średniowiecznych wezwań dominikańskich w Polsce, [w:] Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, pod red. D. A. Dekańskiego, A. Gołembnika, M. Grubki, Gdańsk–Pelplin 2003, s. 243–253.
Rozynkowski W., Wezwania kościołów kanoników regularnych laterańskich w Polsce, ufundowanych do końca XV wieku. Zarys problematyki, [w:] Święty Stanisław Kazimierczyk CRL (1433–1489). Postać, środowisko, kultura, dziedzictwo, pod red. K. Łataka, Kraków 2010, s. 247–258.
Ryś G., Teologia relikwii w średniowieczu, [w:] Kult świętych w Polsce średniowiecznej, red. E. Piwowarczyk, R. M. Zawadzki, Kraków 2003, s. 27–36.
Schuchard C., Zur Stiftungstätigkeit der Hohenzollern und ihrer Vertrauten in der Mark Brandenburg im 15. und frühen 16. Jahrhundert, [w:] Die Mark Brandenburg unter den frühen Hohenzollern. Beiträge zu Geschichte, Kunst und Architektur im 15. Jahrhundert, Hrsg. P. Knüvener, D. Schumann, Berlin 2015, s. 35–59.
Sczaniecki P., Sacramentum dedicationis. Obrzęd poświęcenia kościoła i jego znaczenie w dziedzinie religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie źródeł staropolskich z XII wieku, Lublin 1979.
Skierska I., Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2003.
Skrzyniarz R., Duchowość zakonu bożogrobców, [w:] Ludzie. Kościół. Wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze – wczesna epoka nowożytna). Księga pamiątkowa poświęcona Prof. Stanisławowi Bylinie, red. W. Iwańczak, S. K. Kuczyński, Warszawa 2001, s. 49–59.
Skrzyniarz R., Kanonicy Grobu Bożego i ich religijny, społeczny, edukacyjny i kulturowy wkład w rozwój mieszkańców ziem polskich w średniowieczu, Lublin 2015.
Starnawska M., Krucjata i Ziemia Święta w duchowości zakonów krzyżowych w Polsce średniowiecznej, „Saeculum Christianum” 3 (1996) nr 1, s. 167–179.
Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999.
Starnawska M., Rozmieszczenie i struktura zbiorów relikwii w polskich miastach średniowiecznych. Problematyka badawcza, [w:] Ecclesia et civitas. Kościół i życie religijne w mieście średniowiecznym, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 2002, s. 453–462 (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, 3).
Starnawska M., Świętych życie po życiu. Relikwie w kulturze religijnej na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 2008.
Starnawska M., Działalność szpitalna zakonów krzyżowych w miastach średniowiecznych na ziemiach polskich, [w:] Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław–Opole 2010, s. 257–268 (Opera ad historiam monasticam spectantia, Series I, Colloquia 4).
Starnawska M., Grunwald, Jerozolima i święto Rozesłania Apostołów, [w:] Conflictus magnus apud Grunwald 1420. Między historią a tradycją, red. K. Ożóg, J. Trupinda, Malbork 2013, s. 221–228.
Szczepkowska-Naliwajek K., Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl i technika wykonania, Warszawa 1996.
Szymański A., Patrocinia Krzyża Świętego w Polsce, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 27 (2007), s. 137–156.
Tobiasz M., Bożogrobcy w Miechowie (w 800–lecie sprowadzenia zakonu do Polski), „Nasza Przeszłość” 17 (1963), s. 5–60.
Tomkowicz S., Klasztor szpitalny św. Jadwigi. „Rocznik Krakowski” 22 ( 1929), s. 80–96.
Trajdos T. M., Miechowici w ziemi przemyskiej za panowania Władysława II Jagiełły, „Folia Historica Cracoviensia” 4 (1998), s. 67–98.
Warmbrunn P., Das ehemalige Kloster vom Heiligen Grab in Speyer, [w:] Festschrift für Jürgen Keddigkeit zum 65. Geburtstag, Hrsg. B. Schuttpelz, P. Roland, Kaiserslautern 2012, s. 11–30 (Kaiserslauterer Jahrbuch für pfälzische Geschichte und Volkskunde, 12).
Wędzki A., Miechów w średniowieczu. Studia z dziejów miasta i klasztoru, zagadka Jaksy, Warszawa 2014.
Witkowska A., Das Patrozinium des Hl. Apostels Jakobus in der mittelalterlichen Diözese Krakau, [w:] Der Jakobuskult in Ostmitteleuropa, Hrsg. K. Herbers i D. R. Bauer, Tübingen 2003, s. 113–136.
Wojciechowski L., Parafia w Miechowie w okresie przedrozbiorowym, [w:] Bożogrobcy w Miechowie, red. M. Affek, Warszawa 1999, s. 57–78.
Wolnik F., Kalendarz nyskich bożogrobców według XIV-wiecznego Liber Ordinarius, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 15 (1995), s. 311–333.
Wolnik F., Tajemnica Krzyża w liturgii nyskich bożogrobców, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 16 (996), s. 289–312.
Wolnik F., Święci w zabytkach liturgicznych nyskich bożogrobców, [w:] Człowiek i Kościół w dziejach: księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Kazimierzowi Doli z okazji 65. rocznicy urodzin, red. J. Kopiec, N. Widok, Opole 1999, s. 147–165.
Žemlička J., Wallfahrten aus Böhmen nach dem Heiligen Land und ihre kulturelle Bedeutung (bis Mitte des 12. Jahrhunderts), [w:] Wallfahrten in der europäischen Kultur. Pilgrimage in European Culture, Hrsg. D. Doležal, H. Kühne, Frankfurt am Main 2006, s. 37–52.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
