Widzialny znak niewidzialnej łaski. Tzw. komplet żywiecki w skarbcu katedry na Wawelu w świetle badań źródłowych i ikonograficznych
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.2215Słowa kluczowe:
ornat, dalmatyka, paramenty liturgiczne, haft, altembas, siedem sakramentów, sakrament, chrzest, bierzmowanie, Komunia św., namaszczenie chorych, pokuta, kapłaństwo, małżeństwo, devotio moderna, znak, łaska, reformacja, Lucas van Leyden, ŻywiecAbstrakt
Wyjątkowe miejsce wśród tkanin liturgicznych przechowywanych w skarbcu katedry na Wawelu zajmuje garnitur składający się z ornatu i dwóch dalmatyk, określany jako tzw. komplet żywiecki (ornat — nr inw. KKK tk/334, dalmatyka ze sceną Komunii świętej — KKK tk/334A, dalmatyka ze sceną Spowiedzi — KKK 334B). Paramenty uszyto z włoskiego altembasu ok. 1525 r. we Flandrii i bogato ozdobiono haftami figuralnymi według projektu atrybuowanego Lucasowi van Leyden (zm. 1533). Źródła archiwalne jednoznacznie wiążą komplet żywiecki od 1598 r. z kościołem parafialnym Narodzenia NMP w Żywcu (obecnie konkatedra diecezji bielsko-żywieckiej), co wyklucza możliwość jego późniejszego przekazania lub też ewentualnego odkupienia.
Wyjątkowość paramentów z Żywca podkreśla program ideowy nawiązujący do udzielania sakramentów świętych. Z terenu Europy zachowało się tylko kilka przykładów dekorowania tkanin liturgicznych przedstawieniami siedmiu sakramentów — np. w kolegiacie St. Vincent w Soignies (Zinnik) z końca XV w., na borcie z niezachowanej kapy z około 1470 r. fundacji hrabiego Giacoma de Savoia-Romont (Berno, Bernisches Historisches Museum, inv. 308), na haftach z flandryjskiej kapy z koń. XV w. (Detrorit, Institute of Arts), mimo iż spotykamy realizacje takich przedstawień w innych sztukach plastycznych, zwłaszcza w kręgu piętnastowiecznej sztuki niderlandzkiej — malarstwie ściennym, witrażowym, książkowym, rzeźbie (głównie w dekoracji chrzcielnic) czy też licznie zachowanych rzeźbionych lub malowanych retabulach ołtarzowych oraz na tapiseriach.
Na omawianym komplecie cykl sakramentalny rozdzielono pomiędzy trzy obiekty — ornat i dwie dalmatyki, dzięki czemu był on widoczny w całości tylko wtedy, gdy używało go podczas liturgii trzech duchownych — kapłan i dwóch diakonów. Pod względem ikonograficznym przedstawione sceny udzielania sakramentów czerpią z bogatej tradycji określającej sposób ukazywania kolejnego sakramentu w oparciu o wcześniej wpracowany typ ikonograficzny, który następnie był rozbudowywany przez dodawanie dodatkowych postaci lub też za pomocą wprowadzania charakterystycznych szczegółów czerpanych z codziennej obserwacji życia liturgiczno-religijnego. Punktem wyjścia do budowania poszczególnych kompozycji jest łatwo rozpoznawalny „widzialny znak", konstytuujący kolejną scenę, za którym kryje się treść odnosząca się do „niewidzialnej łaski" właściwej dla poszczególnych sakramentów. Powstanie tak bogatego w treści ideowe zespołu haftowanych przedstawień należy wiązać z żywym piętnastowiecznym nurtem określanym jako devotio moderna oraz treściami apologetycznymi w kontekście ruchu reformacyjnego Marcina Lutra po roku 1517, negującego naukę o siedmiu sakramentach Kościoła.
Bibliografia
AV 16 - Visitatio ecclesiarum decanatuum Zathoriensis et Oswiecimensis et Zywecensis per Perillustrem olim R[evere]ndum Dominum Remigium Suszycki, can[oni]cum Cra[coviensem], specialiter deputatum, anno 1707-1709 expedita et peracta, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, k. 96; AV34 – Summarium seu descripto status ecclesiarum, omnium parochorum korundem in decanatu Zyvecensis consistentium ex speciali mandato Celsissimi Illustrissimi et Reverendissimi Domini, D[Omi]ni Andrea Stanislai Kostka in Załuskie Załuski, Dei et Apostolicae Sedis episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, per me Antonium Franciscum de Brzezie Lanckoronski, canonicum Gnesnensem, praepositum Osvecimensem, anno D[omi]ni millesimo septingentesimo quadragesimo octavo, visitatorum hoc in volumine comprehensum, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie.
AV 58 – Acta visitationis generalis decanatuum Zyvecencensis et Osviecimensis in conformitate diplomaticae dispositionis ab Excell[sisi]mo Ill[ustrissi]mo et R[everendisssi]mo Domino Floriano Amando de Janowek Janowski Episcopo Tarnovensi, Sacrae Caes[are]o-Regiae Ma[iesta]tis consiliario ad 20 maji anni curen[tis] in personam infrapecificati delegati visitatoris gratiose emandatae quae 1mo tabellas personarum ecclesticarum in iisdem decanatibus reperibilium, 2do prothocollum ecclesiarum, necnon 3tio ibellos supplices quorumdam parochianorum sub aetate visitationis porectos continent. Anno 1792, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie.
AVCap nr 17 - Acta visitationis exterioris Decanatuum Osviencimensis Novi Montis Zatoriennsis et Skavinensis ad Archidiaconatum Crac. Pertinentium […] a. D. 1598, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie.
AVCap 46 – Visitatio Oswicimensis Decanatus a Perill[ust]ri ac Reverendissimo Domino Nicolao Oborski Dei et Apstolicae Sedis Gra[ti]ae Episcopo Laodicen[sis], Sufraganes, Archdiacono et Oficiali Generali Cracoviensi Anno D[omi]ni MDCLVIII Die XX Novembris, inhoata et subseguentibus diebus peracta, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
A. Komoniecki, Chronografia albo Dziejopis żywiecki, opr. S. Grodziski, I. Dwornicka, Żywiec 1987.
F. Augustin, Kroniki żywieckie od czasów zamierzchłych do 1845 roku, opr. S. Grodziski, Z. Jedynak, R. Kosiński, Z. Rączka, W. Zyzak, Żywiec-Kraków 2007.
Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, red. S. Głowa, I. Bieda, Poznań 1997.
Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, arabski, ormiański, polski, t. III, (1414-1445) Konstancja, Bazylea-Ferrara-Florencja-Rzym, opr. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007.
Dokumenty soborów powszechnych. Tekst łaciński, polski, t. IV/1, (1511-1870), Lateran V, Trydent, Watykan I, opr. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007.
Tomasz a Kempis, O naśladowaniu Chrystusa, red. W. Zakrzewski, Lublin 1986.
J. Tauler, Kazania, przeł. W. Szymona, Poznań 1985.
F. Kopera, Muzeum Narodowe w Krakowie. Wybór i opis cenniejszych zabytków, Kraków 1923.
T. Kruszyński, Ornat i dalmatyki z Żywca i ich holandzkie pochodzenie, Kraków 1927.
T. Kruszyński , Skarbiec katedry wawelskiej i Muzeum Metropolitalne, z. 6, Ornat Piotra Kmity i ołtarz św. Antoniego fundacji Kmitów w Katedrze wawelskiej, Kraków 1930.
J. Szablowski (red.), Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, t. 3, Powiat żywiecki. Województwo krakowskie, Warszawa 1948.
S. Axsters, La spiritualité des Pays-Bas: l’évolution d’une doctrine mystique avec une liste des traductions françaises des auteurs néerlandais, Louvain-Paris 1948
J. Cadier, La doctrine calviniste de la Saint Cène, Montpellier 1951.
R. Edgar, P. Coremans (red.), Flanders in the Fifteenth Century: Art and Civilization, Catalogue of the Exhibition: Masterpieces of Flemish Art: Van Eyck to Bosch, , Detroit-Bruges 1960.
R.R. Post, The Modern Devotion. Confrontation with Reformation and Humanism, Leiden 1968.
P. Bühler, Le confit des rèformateurs sur la sainte Cène. Quelques implications toujours actuelles, „Positions luthéiennes”, nr 27 (1979), s. 161-180.
Ch. Römer (red.), Das Tausendjährige St. Blasien 200jähriges Domjubiläum, t.1, Katalog, Karlsruhe 1983
M.D. Knowles, D. Obolensky (red.), Historia Kościoła, t. 2. 600-1500, Warszawa 1988.
H. Gollwitzer, Coena Domini. Die altlutherische Abendmahlslehre in ihrer Auseinandersetzung mit dem Calvinismus, dargestellt an der lutherischen Frühorthodoxie, München 1988.
G. Gagliardi, M. Piccinini Fabi, Il piviale di Ascoli, Ascoli Piceno 1990.
H. Nieuwdorp (red.), Les retables anversois XV-XVI siècles, t. 1. Catalogue, Antwerpen 1993.
A.E. Nichols, Seeble Sings: Iconography of the Seven Sacraments 1350-1544, Oxford 1997.
G. Sporbeck (red.), Museum Schnütgen. Die liturgischen Gewänder 11.bis 19. Jahrhundert, Köln 2001.
G. Jurkowlaniec, Chrystus Umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku, Warszawa 2001.
B. Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006.
A. Ziemba, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380-1500, T. 1, Sztuka dworu burgundzkiego oraz miast niderlandzkich, Warszawa 2008.
A. Ziemba, Sztuka Burgundii i Nidrlandów 1380-1500, t. 2. Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430-1500, Warszawa 2011.
N. Krupa, Włoskie tkaniny aksamitne z XV i XVI wieku w zabytkowych tekstyliach ze skarbca katedry na Wawelu, Kraków 2013.
K. Górski, Uwagi o „Rozmyślaniach dominikańskich“ na tle prądów religijnych XV i początku XVI w., „Średniowiecze“, 2 (1965), s. 302-320.
T. Dobrzeniecki, „Rozmyślania dominikańskie“ na tle średniowiecznej literatury pasyjnej, [w:] Rozmyślania dominikańskie, t. 1, wyd. K. Górski, W. Kuraszkiewicz, Z. Rozanów, T. Dobrzeniecki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 39-42.
E. Panofsky, Imago Pietatis. Przyczynek do historii typów przedstawieniowych Mąż Boleści i Maria Pośredniczka, [w:] Erwin Panofsky - Studia z historii sztuki, opr. J. Białostocki, Warszawa 1971, s. 94-121.
W. Szymona, Jan Tauler – kaznodzieja XIV wieku, [w:] J. Tauler, Kazania, przeł. W. Szymon, Poznań 1985, s. 5-41
H.J. de Smedt, De Antwerpse retabeles en hun iconografie: een overzicht van onderwerpen en veranderingen, [w:] Les retables anversois XV-XVI siècles, t. 2. Essays, red. H. Nieuwdorp, Antwerpen 1993, s. 23-46.
Ch.A. Isermeyer, Beschneidung Christi, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 1, Allgemeine Ikonographie A-E, red. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 271-273.
E. Lucchesi Palli, L. Hoffscholte, Darbringung Jesu im Tempel, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 1, Allgemeine Ikonographie A-E, red. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 473-477.
B. Kerber, Sakramente, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 4, Allgemeine Ikonographie S-Z, red. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 5-11.
W. Mersmann, Schmerzensmann, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, t. 4, Allgemeine Ikonographie S-Z, red. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, red. E. Kirschbaum, Rom-Freiburg-Basel-Wien 1994, kol. 87-95.
M. Piwocka, Arrasy z groteskami, [w:] J. Szablowski, A. Misiąg-Bocheńska, M. Hennel-Bernasikowa, M. Piwocka, Arrasy wawelskie, Warszawa 1999, s. 296-348.
B. Biedrońska-Słota, Ornat i dwie dalmatyki (II/207), [w:] Wawel 1000-2000. Skarby archidiecezji krakowskiej, t. 2, Katalog, red. J.A. Nowobilski, Kraków 2000, s. 216-217.
L. Martini, Il piviale in „opus anglicanum” di Pio II, [w:] Il piviale di Pio II, red. L. Martini, Milano 2001, s. 15-25.
L. Martini, Il piviale di Pienza e i rapporti con la cultura artistica del Trecento, [w:] Il piviale di Pio II, red. L. Martini, Milano 2001, s. 26-36.
L. Gnädinger, Tauler Johannes OP, [w] Lexikon des Mittelalters, t. 8. Stadt (Byzantinisches Reich) bis Werl, München 2002, kol. 506-508.
L. Martini, Il programma iconografico, [w:] Il piviale di Pio II, red. L. Martini, Milano 2001, s. 37-66.
A. Capitanio, Casula a campana, [w:] San Nicola. Splendori d’arte d’Oriente e d’Occidente, red. M. Bacci, Milano 2006, s. 328-329 .
R. Alcoy, La ricezione della pittura giottesca in Spagna, dai Bassa a Starnina, [w:] Giotto e il Trecento „ Il più Sovrano Maestro stato in dipintura”, t. 1. Saggi, red. A. Tomei, Milano 2009, s. 321-335.
J. Royt, Středověké deskové a nástěnné malírství na Chebsku, [w:] Umění gotiky na Chebsku. Gotické umění na území historického Chebska a sbírka gotického sochařství Galerie Výtvarného Umění v Chebu, Cheb 2009, s. 67-87.
B. Kalfas, Ornat i dalmatyki z tzw. kompletu żywieckiego, [w:] Polonia - tesoros y colecciones artísticas. 1 junio-4 septembre 2011 Palacio Real de Madrid, red. B. Biedrońska-Słota, Patrimonio Nacional, Muzeum Narodowe w Krakowie 2011, s. 78-79.
L. Campbell, „The Seven Sacraments”, [w:] Roger van der Weyden in Context. Papers presented at the Seventeenth Symposium for the Study of Underdrawing and Technology in Painting held in Leuven, 22-24 October 2009, red. L. Campbell, J. Van der Stock, C. Reynolds, L. Watteeuw, Paris-Leuven-Walpole, MA 2012, s. 137-146.
A. Galli, The Fortune of the Pollaiuolo Brothers, [w:] Antonio and Piero del Pollaiuolo - „Silver and Gold, Painting and Bronze…”, red. A. Di Lorenzo, A. Galli, Milano 2014, s. 25-78.
F. Siddi, Workshop of Antonio del Pollaiuolo „Zachariah Leaving the Temple”, secondo half of the fifteenth century, [w] Antonio and Piero del Pollaiuolo - „Silver and Gold, Painting and Bronze…”, red. A. Di Lorenzo, A. Galli, Milano 2014, s. 182-183.
F. Siddi, Embroidery in silk and gold thread Florence, Museo dell’Opera di Santa Maria del Fiore, [w:] Antonio and Piero del Pollaiuolo - „Silver and Gold, Painting and Bronze…”, red. A. Di Lorenzo, A. Galli, Milano 2014, s. 184-191.
G. Jurkowlaniec, „Typus Ecclesiae catholicae” – trydencka wizja Kościoła, jej geneza i recepcja, [w:] Sztuka po Trydencie, red. K. Kuczman, A. Witko, Kraków 2014, s. 23-38.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2017 Szymon Tracz
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
