Ślady kultu św. Rajmunda z Penyafort w przepowiadaniu Fabiana Birkowskiego. Przyczynek do badań nad dominikańskim piśmiennictwem hagiograficznym w dawnej Polsce
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.4164Słowa kluczowe:
hagiografia, kaznodziejstwo, dominikanie, Fabian Birkowski, św. Rajmund z PenyafortAbstrakt
Święty Rajmund z Penyafort nie jest współcześnie w Polsce postacią powszechnie znaną. Podobnie było w okresie staropolskim, kiedy to popularnością cieszył się jedynie w dość wąskich kręgach. Niewątpliwie znany był on wówczas w środowisku Wydziału Prawa Akademii Krakowskiej, gdzie katedra opracowanych przez niego Dekretałów Grzegorza IX, przewidziana w akcie fundacyjnym wydanym przez Kazimierza Wielkiego, przetrwała aż do reformy kołłątajowskiej. Jeśli w gronie prawników Rajmund ceniony był jako wybitny jurysta, to jako świętego czczono go przede wszystkim w Zakonie Kaznodziejskim, którego był trzecim w historii generałem. O obecności jego kultu wśród dominikanów świadczą m.in. omówione w artykule dwa teksty barokowego kaznodziei Fabiana Birkowskiego OP. Jest to Kazanie na dzień S. Raymunda, zamieszczone w zbiorze Kazań na święta doroczne (Kraków 1620) oraz łacińska mowa zatytułowana S. Raymundus sive mare liberum Sanctis, pochodząca ze zbioru Orationes ecclesiasticae (Kraków 1622). Prezentując sylwetkę Rajmunda, kaznodzieja w obu tekstach skoncentrował swoją uwagę na jego przepłynięciu na płaszczu dominikańskim z Majorki do Barcelony. Cud przypisywany świętemu stanowił dla Birkowskiego punkt wyjścia do dalszych rozważań, które w przypadku kazania dotyczyły duchowej światłości, w przypadku zaś łacińskiej oracji – misyjnej działalności Kościoła, a zwłaszcza misji dominikańskich. W kazaniu o św. Rajmundzie autor daje się poznać jako teolog sprawnie posługujący się różnorakimi cytatami z Biblii i literatury teologicznej, z kolei w łacińskiej oracji jawi się on jako wytrawny erudyta, umiejętnie łączący wątki biblijne z elementami zaczerpniętymi z literatury grecko-rzymskiego antyku. Analiza porównawcza tekstów potwierdza szczególny charakter zbioru Orationes ecclesiasticae w twórczości Birkowskiego, zachęcając do dalszych studiów nad zamieszczonymi w nim mowami oraz ich miejscem w literaturze łacińskiej dawnej Rzeczypospolitej.Bibliografia
Baran Z., Kaznodzieje zakonni kościoła Mariackiego w Krakowie w latach 1594–1772, “Analecta Cracoviensia” 21–22 (1989–1990), pp. 325–351.
Barącz S., Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego w Polsce, t. 2, Lwów 1861.
Benach i Torrents M., La Devoció popular a Sant Ramon de Penyafort, Vilafranca del Penedès 2005.
Biblia łacińsko-polska, czyli Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Podług tekstu łacińskiego Wulgaty i przekładu polskiego ks. Jakuba Wujka T.J., z komentarzem Menochiusza T.J. przełożonym na język polski, t. 1–3 Wilno 1896, t. 4 Wilno 1898. Biblioteka Jagiellońska [Jagiellonian Library], Ms 360 III; Ms 361 IV; Ms 258. Biblioteka Książąt Czartoryskich [The Princes Czartoryski Library], Ms 1266.
Bieńkowski T., Antyk – Biblia – Literatura. Antyczne i biblijne inspiracje oraz symbole, in: Problemy literatury staropolskiej, red. J. Pelc, seria 1, Wrocław 1972, pp. 307–354.
Bieńkowski T., Z badań nad recepcją antyku w Polsce do końca XVIII wieku, “Pamiętnik Literacki” 3 (1968), pp. 35–36.
Bircovius F., Sanctus Raymundus sive mare liberum Sanctis; in festo eiusdem Sancti, Oratio…, in: F. Bircovius, Orationes ecclesiasticae, Cracoviae 1622, pp. 247–260.
Birkowski F., Kazania na niedziele i święta doroczne, Kraków 1628.
Birkowski F., Kazanie na dzień S. Raymunda, Zakonu Kaznodziejskiego, in:
F. Birkowski, Kazania na święta doroczne, Kraków 1620, pp.126–133.
Brother E., When all ships failed. A story of St. Raymond of Pennafort, Notre Dame 1956.
Bukała M., Sprzeczne z etyką używanie rzeczy a odpowiedzialność jej wytwórcy i sprzedawcy według Rajmunda z Penyafort, “Studia Antyczne i Mediewistyczne” 8 (2011), pp. 141–150. Decretales d[omi]ni pape Gregorii noni accurata dilige[n]tia tertio eme[n] date…, Paris 1511.
Dubisz S., Fabian Birkowski – kaznodzieja obozowy i barokowy konceptysta, in: S. Dubisz, Język i polityka. Szkice z historii stylu retorycznego, Warszawa 1992, pp. 57–69.
Dynowska M., Birkowski Fabian, in: Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936, pp. 104–105.
Dynowska M., W trzechsetletnią rocznicę śmierci o. Fabiana Birkowskiego, Lwów 1936.
Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. K. Stopka, A.K. Banach, J. Dybiec, Kraków 2000.
Ehrlich L., Z dziejów Wydziału Prawa UJ w wieku XV, in: Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. M. Patkaniowski, Kraków 1964, pp. 35–48 (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze, 18). Forcada Comins V., San Ramón de Peñafort. Biografia, Valencia 1994.
Fros H., Sowa F., Twoje imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, Kraków 1988.
Gaj B., “Łaciński” święty Jacek Fabiana Birkowskiego, czyli kilka słów od tłumaczki, in: Mowy kościelne Fabiana Birkowskiego o świętym Jacku. Orationes ecclesiasticae Fabiani Bircovii Hyacinthinae, przełożyła B. Gaj, opracowała M. Rowińska-Szczepaniak, Opole 2007, pp. 43–52.
Galmés Más L., San Ramon de Penyafort y la Inquisición en la Alta Catalunya, in: Praedicatores. Inquisitores, vol. 1: The Dominican and the Mediaeval Inquisition: Acts of the 1st International Seminar on the Dominicans and the Inquisition, Roma 2004, pp. 85–104.
Gavrilyuk P.L., Coakley S., Duchowe zmysły. Percepcja Boga w zachodnim chrześcijaństwie, tłum. A. Gomola, Kraków 2014. Girardi M., Rafael, tłum. H. Borkowska, Warszawa 2006.
Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1990.
Grotius H., Mare Liberum, sive de iure quod Batavis competit ad Indicana commercia dissertatio, Lugduni Batavorum 1609.
Grotius H., Wolność mórz czyli Dysertacja o prawie jakie przysługuje Holendrom do handlu z Indiami z dodatkiem, który zawiera wyjątki z dzieła Grotiusa “O prawie wojny i pokoju” oraz z rozprawy Jana Seldena “O morzu zamkniętym”, z języka łacińskiego przełożył, wstępem i przypisami opatrzył R. Bierzanek, Warszawa 1955.
Hadrych Z., Kazania jako źródło informacji o świętych i epoce, “Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 67 (1997), pp. 383–412.
Hanczakowski M., “Pustynie te nasze”, czyli o Krakowie i innych miejscach w kazaniach Fabiana Birkowskiego, in: Wielcy kaznodzieje Krakowa. Studia in honorem prof. Eduardi Staniek, red. K. Panuś, Kraków 2006, pp. 83–96.
Herodot, Dzieje, z języka greckiego przełożył i opracował S. Hammer, Warszawa 2020.
Hinnebusch W.A., Dominikanie – krótki zarys dziejów, in: Dominikanie. Szkice z dziejów zakonu, red. M.A. Babraj, Poznań 1986, pp. 81–267.
Hinnebusch W.A., The History of the Dominican Order, New York 1965. Insenser i Arnet M.T., Ramón de Penyafort, sant de Catalunya, Barcelona 1986.
Io. Petri Maffeii Bergomatis e Societate Iesu Historiarum indicarum libri XVI. Selectarum item ex India epistolarum eodem interprete libri IIII. Accessit Ignatii Loiolae vita postremo recognita…, Venetiis 1589.
Jacniacka M., Rajmund z Peñafort św. (Ikonografia), in: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, c. 1182.
Karabowicz A., Tatara K., Święty Iwo Hélory – patron prawników, “Czasopismo Prawno-Historyczne” 57 (2005) nr 2, pp. 251–265.
Kopaliński W., Słownik mitów i kultury, Warszawa 2006.
Kosmana I., Homilia hagiograficzna pół wieku po “Vaticanum II”, “Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie” 20 (2013) nr 1–2, pp. 73–83.
Kościelny R., Kazania barokowe jako źródło do badań nad mechanizmami kształtowania postaw mieszkańców Rzeczypospolitej, “Nasza Przeszłość” 7 (2002), pp. 89–124.
Krochmal J., Fabian Birkowski OP – lwowianin na królewskim dworze (ok. 1569–1636), “Przemyskie Zapiski Historyczne” 8–9 (1991–1992), pp. 37–55.
Legendy dominikańskie, przełożył i opracował J. Salij, przedmowa A. Kamieńska, Poznań 2002.
Loedding W.J., Die schwarz-weiße Legion. Missionsgeschichte des Dominikanerordens, Köln 1974.
Madura R.F., Vademecum. Wstępne informacje dla studiów nad historią dominikanów w Polsce, Warszawa 1979.
Magister Raimundus. Atti del convegno per il IV centenario della canonizzazione di san Raimondo De Penyafort (1601–2001), a cura di C. Longo, Roma 2002 (Dissertationes Historicae, 28).
Makowski A., Obraz Wielebnego Ojca Fabiana Birkowskiego z zakonu Dominika świętego doktora, wystawiony na kazaniu pogrzebnym w Krakowie w kościele Trójce Świętej, dnia 10 grudnia 1636, Kraków 1637.
Marecki J., Rotter L., Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kraków 2013.
Markowski M., Pierwowzory uniwersytetów, Olecko 2003.
Maroń G., Święci patroni prawników, Rzeszów 2011.
Martynelis T., Obraz duchowieństwa w kazaniach Fabiana Birkowskiego, in: Historicus Polonus-Hungarus. Księga pamiątkowa ofiarowana Ojcu Józefowi Puciłowskiemu OP w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. T. Gałuszka, P.A. Illés, M. Miławicki, B. Zágorhidi Czigány, Kraków 2010, pp. 411–425.
Mas i Solench J.M., Ramón de Penyafort, Barcelona 2000.
Miławicki M., Misyjne tradycje polskich dominikanów. Przyczynek do badań zaangażowania synów św. Jacka w dzieło misyjne Kościoła katolickiego i Zakonu Kaznodziejskiego (do XVIII wieku), in: Święty Jacek i dziedzictwo dominikańskie, red. E. Mateja, A. Pobóg-Lenartowicz, M. Rowińska-Szczepaniak, Opole 2008, pp. 483–509.
Miławicki M., Polscy dominikanie na misjach w Chinach w latach 1937–1952, Kraków 2007.
Mowy kościelne Fabiana Birkowskiego o świętym Jacku. Orationes ecclesiasticae Fabiani Bircovii Hyacinthinae, przełożyła B. Gaj, opracowała M. Rowińska-Szczepaniak, Opole 2007.
Mszał Rzymski z dodatkiem nabożeństw nieszpornych, przekład polski,
opracowali mnisi opactwa w Tyńcu, Tyniec–Bruges 1956.
Najstarsze przywileje Uniwersytetu Krakowskiego. Do druku podała, na język polski przełożyła i wstępem opatrzyła B. Wyrozumska. Tłumaczenie na język angielski łacińskich dokumentów oraz Wstępu T. Bałuk-Ulewiczowa, Kraków 2000.
Nastalska J., Staropolska hagiografia dominikańska, in: Święty Jacek i dziedzictwo dominikańskie, red. E. Mateja, A. Pobóg-Lenartowicz,
M. Rowińska-Szczepaniak, Opole 2008, pp. 273–291.
Ozorowski E., Birkowski Fabian Adam, in: Słownik polskich teologów katolickich, red. H.E. Wyczawski, Warszawa 1981, pp. 163–165.
Ożóg K., Intelektualiści w służbie Królestwa Polskiego w latach 1306–1382, Kraków 1995.
Panuś K., Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim, cz. 1: Kaznodziejstwo w Polsce od średniowiecza do baroku, Kraków 2001, pp. 430–438.
Parandowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, London 1992.
Pazera W., Kaznodziejstwo w Polsce od początku do końca epoki baroku, Częstochowa 1999.
Pelczar J.S., Zarys dziejów kaznodziejstwa w Polsce, Kraków 1917.
Petzówna M., Prawo i państwo w kazaniach x. Fabiana Birkowskiego, Warszawa 1938.
Platt D., Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław 1992.
Publiusz Wergiliusz Maro, Eneida, tłumaczenie i opracowanie Z. Kubiak, Warszawa 1998.
Ramon de Penyafort i el dret català. Quatre-cents anys de la canonització del patró dels advocats de Catalunya (1601–2001), Barcelona 2000.
Rowińska-Szczepaniak M., “Boga potrzeba panowie, gdy się na wojnę wybieracie”, czyli o sztuce dobrego bojowania w nauczaniu Fabiana Birkowskiego, in: Literatury i kultury. Studia i szkice pracowników Instytutu Nauk o Literaturze Uniwersytetu Opolskiego, red. M. Lenart, R.W. Wolny, Opole 2020, pp. 25–42.
Rowińska-Szczepaniak M., Fabian Birkowski i jego misyjne przepowiadanie. W 370. rocznicę śmierci kapelana obozowego, “Napis” Seria 12 (2006): Krwawy świt, mroczny dzień… Tom poświęcony literaturze okolicznościowej i użytkowej, pp. 239–252.
Rowińska-Szczepaniak M., Miejsce Fabiana Birkowskiego w dominikańskim “łańcuchu pamięci”, in: F. Birkowski, Mowy akademickie i polemiczne. Orationes academicae et polemicae, z jęzka łacińskiego przełożyła B. Gaj, opracowały i komentarzami opatrzyły B. Gaj, M. Rowińska-Szczepaniak, Warszawa 2016, pp. 163–197.
Rowińska-Szczepaniak M., “Miles pauperculus” bohaterem zwierciadeł Fabiana Birkowskiego, in: Wzorce osobowe w dawnej literaturze i kulturze polskiej, red. B.M. Puchalska-Dąbrowska, E.A. Jurkowska, Białystok 2018, pp. 215–239.
Rowińska-Szczepaniak M., “Sensus disciplinae” według Fabiana Birkowskiego – konteksty filozoficzne, “Kwartalnik Opolski” 1 (2019), pp. 3–22.
San Raimundo de Penyafort, Diplomatario (Documentos, Vida antigua, Crónicas, Procesos antiguos), ed. J. Rius Serra, Barcelona 1954 (Sancti Raymundi de Penyafort. Opera omnia, 3).
Schwertner T.M., Saint Raymond of Pennafort of the Order of Friars Preachers, Milwaukee 1935.
Sinka T., Św. Rajmund z Peñafort, Kraków 2005.
Solé i Bordes J., Ramon de Penyafort, jurista internacional del Castell de Penyafort. Nobilíssima descendència de sant Ramon de Penyafort, III mestre general del sagrat Orde de Predicadors, Vilafranca del Penedès 2005.
Starowolski S., De claris oratoribus Sarmatiae, tłum. E. J. Głębicka, Warszawa 2002.
Stolarski P., Friars on the Frontier. Catholic Renewal and the Dominican Order in Southeastern Poland, 1594–1648, Surrey–Burlington 2010.
Straszewicz M., Rajmund z Peñafort św. (Życie i kult), in: Encyklopedia katolicka, t. 16, red. E. Gigilewicz, Lublin 2012, c. 1181–1182.
Szlagowski A., Żywot, charakterystyka i dzieła ks. Fabiana Birkowskiego, in: Mowy pogrzebowe i przygodne ks. Fabiana Birkowskiego z portretem oraz z krytyczną oceną mówcy przez ks. Antoniego Szlagowskiego, cz. 1, Warszawa 1901, pp. 1–73.
Śniegocki J., Exempla i koncepty barokowe w kazaniach o świętych Fabiana Birkowskiego, “Roczniki Humanistyczne” 27 (1979) nr 1, pp. 109–135.
Śniegocki J., Z problemów kaznodziejstwa Fabiana Birkowskiego (1566– 1636), “Studia Płockie” 5 (1977), pp. 67–83.
Teresińska I., Birkowski Fabian, in: Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Przewodnik biograficzny i bibliograficzny, t. 1, Warszawa 2001, pp. 71–73.
Tomkiewicz W., Dolabella, Warszawa 1959.
Tutto il Vangelo a tutti i popoli. Un ordine religioso riesamina un suo impegno. 1° Congresso dei Missionari Dominicani. Madrid, 10–16 settembre 1973, Roma 1975.
Ulčinaitė E., Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego, Wrocław 1984.
Uruszczak W., Powstanie Uniwersytetu w Krakowie w 1364 roku “Czasopismo Prawno-Historyczne” 66 (2014) nr 1, pp. 13–40.
Uruszczak W., Wydział Prawa Uniwersytetu Krakowskiego i jego profesorowie w latach 1363–1780, in: Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. W. Uruszczak, t. 1: 1364–1780, Kraków 2015, pp. VII–XXIV.
Valls i Taberner F., Diplomatari de Sant Ramon de Penyafort, Saragossa 1991.
Valls i Taberner F., San Raimondo di Penyafort. Padre del diritto canonico, traduzione italiana di R. Sorgia Bologna 2001.
Valls i Taberner F., Sant Ramon de Penyafort, Barcelona 1996.
Vetulani A., Początki najstarszych wszechnic środkowoeuropejskich, Wrocław 1970.
Vetulani A., Początki wszechnicy krakowskiej, “Czasopismo Prawno- -Historyczne” 16 (1964) nr 2, pp. 9–44.
Vetulani A., U progu działalności krakowskiego Wydziału Prawa, in: Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. M. Patkaniowski, Kraków 1964, pp. 9–34 (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze, 18).
Wichrowicz C.J., Samuel Szymon Wierzchoński OP (ok. 1589–1642) jako teolog moralista, Kraków 2008.
Wichrowicz C.J., Słownik polskich pisarzy dominikańskich, Kraków 2012.
Wilk S., Kompozycja kazań Fabiana Birkowskiego wobec tradycji kaznodziejstwa średniowiecznego, in: Staropolskie teksty i konteksty, red. J. Malicki, T. Banaś, Katowice 2004, pp. 68–78.
Wójcik D., O badaniach nad kaznodziejstwem słów kilka. (Głos w dyskusji nad stanem i perspektywami badań nad historią dominikanów w Polsce), in: Dzieje dominikanów w Polsce XIII–XVIII wiek.
Historiografia i warsztat badawczy historyka, red. H. Gapski, J. Kłoczowski, J.A. Spież, Lublin 2006, pp. 123–137.
Zaleski W., Święci na każdy dzień, Warszawa 1997.
Żmudziński J., “Opus vitae” Tomasza Dolabelli w krakowskim kościele i klasztorze Dominikanów, in: Sztuka w kręgu krakowskich Dominikanów, red. A. Markiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Kraków 2013, pp. 691–702.
Żrałko D., Biografia Fabiana Birkowskiego w świetle kazania pogrzebowego Adama Makowskiego i badań archiwalnych, “Pamiętnik Literacki” 2 (2005), pp. 215–227.
Żywoty SS., BB. i WW. Braci, i Sióstr Zakonu Kaznodziejskiego na każdy dzień całego roku z domowych kronik, i różnych poważnych pisarzy zebrane, i na polski język przetłumaczone przez X. Zygmunta Hilaryona Piskowskiego, S. Teologii Doktora, tegoż Zakonu, Prowincji Litewskiej, Wilno 1760.
Żywoty Świętych Pańskich pierwotnie wydane przez O.N.N. Dominikanina w Krakowie w siedemnastym wieku wierszem teraz zaś poprawione i pomnożone przez A. Ł. [Aleksandra Ładkowskiego], Bochnia 1864.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 aaa Rowińska
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
