Doktryna katarska – ewangeliczne chrześcijaństwo czy import ze Wschodu?
DOI:
https://doi.org/10.15633/ochc.2509Słowa kluczowe:
Doktryna katarska, chrześcijaństwo ewangeliczne, bogomiłowie, odnowa Kościoła, herezje, Pismo ŚwięteAbstrakt
Głównym celem artykułu jest weryfikacja coraz popularniejszej w obecnych czasach interpretacji genezy katarskiej doktryny, zakładającej, że powstała ona w oderwaniu od wpływów bogomilskich, jedynie w oparciu o odmienną interpretację Pisma Świętego. Według tej koncepcji interpretacyjnej istniejącej już od lat 50. XX wieku katarzy byli ewangelicznymi reformatorami, dążącymi do odnowy Kościoła w oparciu o Pismo Święte Nowego Testamentu. Kontakty z bogomiłami mieli nawiązać dopiero w XIII wieku, kiedy ich doktryna była całkowicie ukształtowana. Dokładna analiza źródeł wskazuje jednak, że taka interpretacja jest trudna do utrzymania i to nie tylko ze względu na jednoznaczne wzmianki świadczące o kontaktach katarsko-bogomilskich począwszy od lat 60. XII wieku Również szczegółowa analiza fundamentów doktryn katarskich, będących wyznacznikiem tej herezji na poziomie teologii, kosmologii, antropologii, chrystologii i sakramentologii wskazuje jednoznacznie, że nie mogły się one rozwinąć bez wpływów bogomilskich, jedynie na podstawie analizy Pisma Świętego. Uderzające podobieństwa kluczowych wątków mitologii katarskiej do ich bogomilskich odpowiedników, jak również analogie na poziomie egzegezy biblijnej wskazują jednoznacznie, że doktryna kataryzmu nie mogła powstać niezależnie na Zachodzie, lecz była importem ze Wschodu.Bibliografia
Źródła
Abiuratio Patarenorum Petri et Andrei, ed. G. Ristori, w: G. Ristori, Patarini in Firenze nella prima metà del secolo XIII, „Rivista Storico-Critica delle Scienze Teologiche” 1 (1905).
Accipite nobis vulpes parvulas, que demoliuntur vineas Domini, ed. B. Delmaire, „Heresis” 17 (1991), s. 10–13.
Alanus de Insulis, Contra Haereticos libri quatuor, ed. J. P. Migne, Parisiis 1855 (PL, t. 210).
Alberici Monachii Trium Fontium Chronicon, ed. P. Scheffer-Boichorst, Hannoverae 1874 (MGH. SS, t. 23).
Anna Komnena, Aleksjada, t. 2, tłum. O. Jurewicz, Wrocław–Warszawa–Kraków 1972.
Brevis Summula, ed. A. Molinier, „Annales du Midi” 22 (1910), s. 212–216.
Charte de Niquinta, antipape des heretiques surnommés d’Albigeois, ed. D. Zbiral, w: 1209–2009 cathares : une histoire à pacifier?, ed. A. Brenon, Loubatieres 2010.
Cosmas the Priest, The discours against Bogomils, trans. J. Hamilton, B. Hamilton, Christian dualist heresies in the Byzantine World c. 650–c. 1450, Manchester–New York 1998.
De heresi Catharorum in Lombardia, ed. A. Dondaine, „Archivum Fratrum Praedicatorum” 19 (1949), s. 306–312.
Disputatio inter catholicum et paterinum hereticum, ed. I. Da Milano, „Aevum” 14 (1940), s. 125–140.
Durandus de Huesca, Liber antiheresis, ed. K. V. Selge, w: K. V. Selge, Die ersten Waldenser. Mit Edition des Liber Antiheresis des Durandus von Osca, t. 2, Berlin 1967.
Durandus de Huesca, Liber contra manicheos, ed. Ch. Thouzellier, w: Ch. Thouzellier, Une somme anti-cathare : le Liber contra Manicheos de Durand de Huesca, Louvain 1964.
Ebrardus Bethuniensis, Trias scriptorum adversus Valdensium sectam, ed. M. de la Bigne, Maxima Bibliotheca Veterum Patrum, t. 24, Lugduni 1677.
Eckbertus Abbas Schonaugensis, Sermones contra catharos, ed. J. P. Migne, Parisiis 1855 (PL, t. 195).
Etienne de Bourbon, Anecdotes historiques, légendes et apologues, ed. A. Lecoy de La Marche, Paris 1877.
Euthymius Zigabenus, Panoplia Dogmatica, ed. J. P Migne, Parisiis 1886 (PG, t. 130).
Evervini Steinfeldensis, Epistola CDXXXII, ad. S. Bernardum, De haereticis sui temporis, ed. J. P. Migne, Parisiis 1879 (PL, t. 182).
Ex Annalibus S. Medardi Suessionensibus, ed. G. Waitz, Hannoverae 1882 (MGH SS, t. 26).
Ex Philippi Mousket Historia Regum Francorum, ed. A. Tobier, Hannoverae 1882 (MGH SS, t. 26).
Interrogatio Iohannis, ed. E. Bozoky, w: E. Bozoky, Le livre secret des cathares. Interrogatio Iohannis. Edition critique, traduction commentaire, Paris 2009.
La chanson de la croisade albigeoise, ed. E. Martin-Chabot, t. 1, Paris 1931.
Le registre d’inquisition de Jacques Fournier (1318–1325), ed. J. Duvernoy, t. 1, 2, 3, Toulouse 1965.
Liber de duobus principiis, ed. A. Dondaine, w: A. Dondaine, Un traité neo-manichéen du XIIIe siècle. Le Liber de duobus principiis, suivi d’un fragment de rituel cathare, Roma 1939.
Manifestatio haeresis albigensium et lugdunensium, ed. A. Cazenave, w: Die Mächte des Guten und Bösen: Vorstellungen im XII. u. XIII. Jahrhundert über ihr Wirken in der Heilsgeschichte, ed. A. Zimmermann, Berlin 1977.
Matthaeus Parisiensis, Chronica Maiora, ed. F. Liebermann, Hannoverae 1888 (MGH SS, t. 28).
Moneta de Cremona, Adversus Catharos et Valdenses libri quinque, ed. T. A. Ricchini, Roma 1743.
Petrus Martyr, Summa contra haereticos, ed. T. Kaepelli, „Archivum Fratrum Praedicatorum” 17 (1947), s. 320–335.
Petrus Siculus, Historia utilis et refutatio atque eversio haeresos Manichaeorum qui et Pauliciani dicuntur, ed. J. P Migne, Parisiis 1860 (PG, t. 104).
Petrus Vallium Sarnaii monachus, Hystoria Albigensis, ed. P. Guebin, E. Lyon, t. 1, Paris 1926.
Rituel Provencal, ed. L. Cledat, w: L. Cledat, Le nouveau testament : traduit au XIIIe siècle en langue provençale suivi d’un rituel cathare, Geneve 1968.
Rituel, ed. Ch. Thouzellier, w: Rituel cathare, Paris 1977.
Roberti Autissiodorensis Chronicon, ed. O. Holder-Egger, Hannoverae 1882 (MGH SS, t. 26).
Salvo Burci, Liber Supra Stella, ed. I. Döllinger, w: I. Döllinger, Beiträge zur Sektengeschichte des Mittelalters, t. 2, München 1890.
Summa Fratris Raineri de ordine fratrum praedicatorum, de Catharis et Pauperibus de Lugduno, ed. A. Dondaine, w: A. Dondaine, Un traité neo-manicheen du XIIIe siècle. Le Liber de duobus principiis suivi d’un fragment de Rituel Cathare, Roma 1939
Tractatus de Hereticis, ed. A. Dondaine, „Archivum Fratrum Praedicatorum” 20 (1950), s. 308–324.
Tractatus manicheorum, ed. Ch. Thouzellier, w: Ch. Thouzellier, Un traité cathare inédit du début du XIIIe siècle d’après le Liber contra Manicheos de Durand de Huesca, Louvain 1961.
Vita Haereticorum quam fecit Bonacursus, ed. J. P. Migne, Parisiis 1855 (PL, t. 204).
Literatura
Acerbi A., La Visione di Isaia nelle vicende dottrinali del catarismo lombardo e provenzale, „Christianesimo nella Storia” 1 (1980), s. 75–122.
Biget J., Réflexions sur « l’hérésie » dans le Midi de la France au Moyen Âge, „Heresis” 36–37 (2001), s. 29–74.
Biget J., Le Midi hérétique : construction d’une image (vers 1140–1209), „Religions et Histoire” 46 (2012), s. 40–45.
Bozoky E., Le livre secret des cathares. Interrogatio Iohannis. Edition critique, traduction commentaire, Paris 2009.
Brenon A., Le faux problème du dualisme absolu, „Heresis” 21 (1993), s. 61–74.
Brenon A., Les cathares : bons chretiens et heretiques, „Heresis” 13–14 (1990), s. 115–170.
Brunn U., Cathari, catharistae et cataphrygae. Ancetres des cathares du XII siècle, „Heresis” 36–37 (2002), s. 183–200.
Brunn, U., Des contestataires aux “Cathares” : discours de réforme et propagande antihérétique dans les pays du Rhin et de la Meuse avant l’Inquisition, Paris 2006.
Cazenave A., Bien et mal dans un mythe cathare languedocien, w: Die Mächte des Guten und Bösen: Vorstellungen im XII. u. XIII. Jahrhundert über ihr Wirken in der Heilsgeschichte, ed. A. Zimmermann, Berlin 1977, s. 344–387.
Chiu H., Alan of Lille’s academic concept of the Manichee, „Journal of Religious History” 35 (2011), s. 492–506.
Czarnecki P., Geneza i doktrynalny charakter kataryzmu francuskiego (XII–XIV w.), Kraków 2017.
Czarnecki P., Kataryzm włoski, Kraków 2013.
Da Milano I. Le Manifestatio heresis catarorum, quam fecit Bonacursus, secondo il codice Ott. Lat. 136 della Bibl. Vaticana, „Aevum” 12 (1938), s. 281–333.
Dondaine A., La hiérachie cathare en Italie I, „Archivum Fratrum Praedicatorum” 19 (1949), s. 280–312.
Dondaine A., La hiérarchie cathare en Italie II, „Archivum Fratrum Praedicatorum” 20 (1950), s. 234–324.
Dondaine A., Le manuel de l’inquisiteur (1230–1330), „Archivum Fratrum Praedicatorum” 17 (1947), s. 85–194.
Duvernoy J., Religia katarów, tłum. J. Gorecka-Kalita, Kraków 2000.
Fichtenau H., Ketzer und Professoren: Häresie und Vernuftglaube im Hochmittelalter, München 1992.
Hagman Y., Le rite d’initiation chrétienne chez les cathares et les bogomiles, „Heresis” 20 (1993), s. 13–31.
Hamilton B., Wisdom from the East: the reception by the Cathars of Eastern dualist texts, w: Heresy and literacy, 1000–1530, eds. P. Biller, A. Hudson, Cambridge 1994, s. 38–60.
Ivanov I., Bogomilski knigi i legendi, Sofija 1925.
Jiménez-Sanchez P., Catharisme ou catharismes? Variations spatiales et temporelles dans l’organisation et dans l’encadrement des communautés dites « cathares », „Heresis” 39 (2003), s. 35–62.
Jiménez-Sanchez P., De la participation des cathares rhénans (1163) à la notion d’hérésie générale, „Heresis” 36–37 (2002), s. 201–218.
Jiménez-Sanchez P., Les catharismes : modèles dissidents du christianisme médiéval, XIIe-XIIIe siècles, Rennes 2008.
Jiménez-Sanchez P., À propos de la controverse sur la nature doctrinale du Nihil cathare, w: Les Cathares devant l’histoire. Mélanges offerts à Jean Duvernoy, ed. M. Aurell, Cahors 2005, s. 311–322.
Kaepelli T., Une Somme contre les hérétiques de S. Pierre Martyr, „Archivum Fratrum Praedicatorum” 17 (1947), s. 295–335.
Lambert M., Herezje średniowieczne. Od reformy gregoriańskiej po reformację, tłum. W. J. Popowski, Gdańsk–Warszawa 2002.
L’histoire du catharisme en discussion. Le « concile » de Saint-Félix 1167, ed. M. Zerner, Nice 2001.
Manselli R., Evangelisme et mythe dans la foi cathare, „Heresis” 5 (1985), s. 5–17.
Manselli R., L’eresia del male, Napoli 1964.
Moore R. I., The formation of a persecuting society. Authority and deviance in Western Europe, 950–1250, Malden 2007.
Morghen R., Medioevo cristiano, Bari 1951.
Morghen R., Problèmes sur l’origine de l’hérésie au moyen âge, „Revue Historique” 236 (1966), s. 1–16.
Pegg M. G., On cathars, albigenses and good man of Languedoc, „Journal of Medieval History” 27 (2001), s. 181–195.
Poupin R., La papauté, les Cathares et Thomas d’Aquin, Portet-sur-Garonne 2000.
Reltgen A., Dissidences et contradictions en Italie, „Heresis” 13–14 (1989), s. 89–113.
Rottenwöhrer G., Der Katharismus, t. 1 (1), Quellen zum Katharismus, t. 1 (1), Bad Honnef 1982.
Šanjek F., Les chrétiens bosniaques et le mouvement cathare XIIe-XVe siècles, Paris 1976.
Théry J., L’hérésie des bons hommes. Comment nommer la dissidence religieuse non vaudoise ni béguine en Languedoc (XIIe – début XIVe siècle)?, „Heresis” 36–37 (2002), s. 75–117.
Thouzellier Ch., Rituel Cathare, Paris 1977.
Vassoli C., Il contra-haereticos di Alano di Lilla, „Bulletino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano” 75 (1963), s. 123–172.
Wakefield W. L., Evans A. P., Heresies of the High Middle Ages, New York–London 1969.
Werner E., L’evangelie de Jean et le dualisme medieval, „Heresis” 12 (1989), s. 13–26.
Zerner M., Introduction, w: Inventer l’hérésie? Discours polémiques et pouvoirs avant l’Inquisitions, ed. M. Zerner, Nice 1998, s. 7–14.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2018 Piotr Czarnecki
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska. Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i adres internetowy do oryginalnie opublikowanego utworu),
- utwór będzie dystrybuowany w sposób niekomercyjny,
- nie będą tworzone utwory zależne.
