Działalność misyjna jezuitów rezydencji malborskiej w świetle wykazu konwertytów z lat 1662–1679

Autor

  • Rafał Panfil Muzeum Zamkowe w Malborku

DOI:

https://doi.org/10.15633/ochc.2977

Słowa kluczowe:

Jezuici, Malbork, Prusy Królewskie, misje, konwersje na katolicyzm

Abstrakt

Po zakończeniu II wojny północnej (1656– 1660) jezuici rezydencji malborskiej pełnili posługę duszpasterską na obszarze spustoszonej diecezji pomezańskiej. Pracę rozpoczęli niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych w ekstremalnych warunkach bytowych. Misjonarze, kaznodzieje i operariusze wyruszali do opuszczonych przez duchowieństwo świeckie parafii na Żuławach Malborskich i w Prusach Górnych oraz na pograniczu z luterańskimi Prusami Książęcymi. Jednym z głównych zadań jezuitów malborskich była rekatolizacja obszaru diecezji, której dokonywali poprzez pracę misyjną i konwersje na katolicyzm miejscowych innowierców, głównie luteran. Owoce pracy misyjnej jezuitów rezydencji malborskiej w latach 1662–1679 poznajemy dzięki tekstowi źródłowemu zatytułowanemu Series eorum Qui Societatis Jesu opera ab Anno Salutis 1662 ad 1678, Fidem Catholicam sunt amplexi in Polonia, który powstał w ramach sprawozdań Fructus Spiritualis przygotowywanych dla utworzonej w 1622 roku Kongregacji Propagandy Wiary w Rzymie. Jest on przedmiotem analizy w niniejszym artykule.

Bibliografia

Źródła archiwalne

Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, sygn. H. 11, Historia Residentiae Mariaburgensis Ab Anno 1647.

Archiwum Diecezjalne w Pelplinie, C. 23, k. 55–61v.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, Kontrakt o Malborską Ekonomię 1660, Lustracje, dz. XVIII, sygn. 78.

Archivum Romanum Societatis Iesu:

Pol. 61, Annuae Poloniae 1685–1710.

Pol. 52, Annuae Provinciae Poloniae 1638, 1642, 1643, 1644.

Pol. 53, Annuae Provinciae Poloniae, 1660, 1661, 1662, 1663, 1664, 1665, 1666, 1669.

Pol. 54, Annuae Provinciae Poloniae 1670, 1671, 1672, 1673, 1675, 1676.

Pol. 55, Annuae Provinciae Poloniae 1678, 1679.

Pol. 43, Catalogus Brevis Provinciae Poloniae 1617/1618,1618/1619,1619/1620,

Pol. 44, Catalogus Brevis Provinciae Poloniae 1654/1655, 1660/1661, 1661/1662, 1663/1664, 1664/1665, 1665/1666, 1666/1667, 1667/1668, 1672/1673, 1674/1675, 1675/1676,1676/1677, 1678/1679, 1679/1680

Pol. 13, Cat. Trienn. 1655.

Pol. 14, Cat. Trienn. 1665.

Pol. 15, Cat. Trienn. 1669, 1672.

Pol. 16, Catalogus Triennalis 1675.

Pol. 17, Catalogus Triennalis 1678.

Pol. 53, Historiae Poloniae 1648–1671, Series eorum Qui Societatis Jesu opera ab Anno Salutis 1662 ad 1678, Fidem Catholicam sunt amplexi in Polonia, Mariaeburgensis Residentia, k. 252–268v.

Pol. 55, Historia Triennalis Residentiae Mariaeburgensis Societatis Jesu Annus 1683.

Źródła drukowane

Dzieje malborskiej rezydencji Towarzystwa Jezusowego 1647–1744. Z rękopisu H 11 Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie przełożył biskup Julian Wojtkowski, Olsztyn 2013.

Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV oraz normy uzupełniające zatwierdzone przez tę samą Kongregację, Kraków–Warszawa 2001.

Reguły Societatis Iesu, Sandomierz 1696.

Wilhelmi S., Collectanea. Marienburg in schwerer Zeit: Aufzeichnungen eines preussischen Bürgermeisters zwischen 1696 und 1726, wyd. R. Zacharias, Frankfurt am Main 2006.

Źródła do dziejów ekonomii malborskiej, t. 4, Akta malborskiej komisyjej za konstytucyją roku 1661 odprawionej i na dalszy czas odłożonej, wyd. W. Hejnosz, J. Waluszewska, Toruń 1967.

Opracowania

Augusiewicz S., Spis uchodźców z Wielkiego Księstwa Litewskiego w Prusach Książęcych w latach 1655–1656 w zbiorach Geheimes Staatsarchiv Preussicher Kulturbesitz w Berlinie, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” t. 1 (2011), s. 97–181.

Bobrowicz J.N., Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, t. 2, Lipsk 1839; t. 7, Lipsk 1841; t. 10, Lipsk 1845.

Długokęcki W., Kaplica i wikaria Najświętszej Marii Panny na Bramie Przewozowej w Malborku w średniowieczu, w: Mieszczanie, wasale, zakonnicy, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2004, s. 61–73 (Studia z Dziejów Średniowiecza, 10).

Drzymała K., Praca jezuitów nad ludnością wiejską w pierwszym stuleciu osiedlenia się zakonu w Rzeczypospolitej, „Nasza Przeszłość” t. 20 (1964), s. 51–75.

Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995, oprac. L. Grzebień SJ przy współpracy zespołu jezuitów, wyd. 2, Kraków 2004.

Hartknoch Ch., Preussische Kirchen–Historia, Danzig 1686.

Józefczyk M., Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku, t. 1–2, Malbork 2012.

Kołacz J., Słownik języka i kultury jezuitów polskich, Kraków 2006.

Kościelak S., Dzieje wyznaniowe Prus Królewskich w XVI–XVIII w., w: Prusy Królewskie – społeczeństwo, kultura, gospodarka 1454 – 1772. Szkice z dziejów, red. E. Kizik, Gdańsk 2012, s. 204–263.

Kościelak S., Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk– Kraków 2003.

Kościelak S., Jezuici w trzech wielkich miastach pruskich w XVI–XVIII w., „Hereditas Monasteriorum” t. 3 (2013), s. 155–187.

Kościelak S., Konwertyci elbląscy w świetle jezuickiego Fructus missionis z XVIII wieku, „Rocznik Elbląski”, t. 20 (2006), s. 183–192.

Kościelak S., Skład osobowy kolegium gdańskiego oo. jezuitów (XVI–XVIII wiek), Gdańsk 2005, s. 168–174.

Labuda A. S., Zaginione, nieodnalezione. O obrazie Matki Boskiej Pokornej z Malborka oraz o predelli ołtarza św. św. Piotra i Pawia z kościoła Mariackiego w Gdańsku, w: Żeby wiedzieć. Studia dedykowane Helenie Makiewiczównie, red. W.Walanus, Kraków 2008, s. 81–98.

Łukaszewska–Haberkowa J., Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564‑1608, Kraków 2014.

Łuszczak G., Nauczyciele i wychowawcy szkół jezuickich we Lwowie 1608–1773, Kraków 2010.

Mariani A., Duszpasterstwo jezuitów nieświeskich w XVII–XVIII wieku. Między ideałem potrydenckim a lokalnymi uwarunkowaniami, „Rocznik Lituanistyczny” 2 (2016), s. 47– 91.

Młodzianowski T., Kazania i homilyie na niedziele doroczne, Poznań 1681.

Panfil R., Kontrakt na ekonomię malborską z 1663 r., w: W służbie zabytków. Księga Pamiątkowa ofiarowana Mariuszowi Mierzwińskiemu w 40-lecie pracy muzealnej w Malborku, red. J. Hochleitner, K. Polejowski, Malbork 2017, s. 161–171.

Panfil R., Pierwsi jezuici w Malborku jako reprezentanci multietnicznego społeczeństwa Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2017, s. 243–295.

Panfil R., Starania Stanisława Kuklińskiego o przejęcie kościoła zamkowego w Malborku, „Echa Przeszłości” nr 18 (2017), s. 171–198.

Panfil R., Stosunki religijne w Malborku od początku reformacji do początku XVII w., „Studia Zamkowe” 5 (2018) s. 93–108.

Sahanowicz H., Wychodźcy z Wielkiego Księstwa Litewskiego w Prusach 1656 roku, „Lituano- Slavica Posnaniensia, Studia Historica” 9 (2003), s. 239–245.

Trzy wieki w granicach Rzeczpospolitej. Zamek malborski od inkorporacji do rozbioru (1454–1772). Katalog wystawy, opr. A. Dobry, Malbork 2014.

Walczak B., Mały słownik etymologiczno-historyczny kacerstwa polskiego, „Poznańskie Studia Polonistyczne, Seria Literacka” 3 (1996), s. 11–29.

Wiślicz T., „Jak gdyby wśród pogan lub heretyków”. Polityka potrydenckiego Kościoła wobec religii ludowej i jej osobliwości w Rzeczypospolitej, w: Staropolski ogląd świata. Rzeczypospolita między okcydentalizmem a orientalizacją. Przestrzeń wyobrażeń, red. R. Kołodziej, F. Wolański, Toruń 2009, t. 2, s. 31–42.

Wiślicz T., Pedagogika strachu w Kościele potrydenckim w Polsce, w: Sic erat in fatis. Studia i szkice historyczne dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, red. E. Kościk,

R. Żerelik, P. Badyna, F. Wolański, Toruń 2012, t. 1, s. 283–298.

Wojtkowski J., Konwertyci w kronice jezuitów malborskich 1647–1744, w: Jezuici w Malborku a życie religijne na terytorium diecezji pomezańskiej w okresie nowożytnym, red. J. Hochleitner, Malbork 2014, s. 121–132.

Zawadzki W., Duchowieństwo katolickie oficjałatu pomezańskiego w latach 1525–1821, t. 1–2, Elbląg 2009.

Zawadzki W., Zakony w Pomezanii w XVII–XIX w., Olsztyn–Elbląg 2013.

Pobrania

Opublikowane

2019-02-25

Numer

Tom 10 (2018)

Dział

Artykuły

Licencja

Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.

Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:

  • utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
  • obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
  • włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
  • udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska. Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:

  • zostanie podany autor i tytuł utworu,
  • zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i adres internetowy do oryginalnie opublikowanego utworu),
  • utwór będzie dystrybuowany w sposób niekomercyjny,
  • nie będą tworzone utwory zależne.