Dar cesarza Michała, papieskie tkaniny z chrysoclabas i problem sztuki figuratywnej w epoce ikonoklazmu
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.3597Słowa kluczowe:
samit, Sancta Sanctorum, ikonoklazm, Liber pontificaliAbstrakt
W Boże Narodzenie roku 811 Michał I Rangabeusz dokonał w Hagii Sofii uroczystej koronacji swojego najstarszego syna, Teofilakta. Z tej okazji złożył w konstantynopolitańskiej katedrze liczne drogocenne dary, wśród których - obok złotych naczyń wysadzanych szlachetnymi kamieniami - znalazł się komplet czterech zasłon przetykanych złotem i purpurą. Ukazano na nich święte obrazy. Tkaniny te nie przetrwały do naszych czasów i są znanej jedynie dzięki wzmiance w Kronice Teofanesa Wyznawcy. Możemy jednak rekonstruować ich wygląd na podstawie zachowanych przykładów z epoki. Zwyczaj ofiarowywania do kościołów jedwabnych tkanin zdobionych motywami figuratywnymi, także religijnymi potwierdzają wzmianki w Liber pontificalis na temat darów ofiarowywanych przez papieży Hadriana I (772-795), Leona III (795-816), Paschalisa I (817-824), Grzegorza IV (827-844) i Leona IV (847-855) do świątyń Rzymu i Rawenny. Wymieniane w tekście tkaniny są opisywane zarówno jako zdobione motywami ornamentalnymi (gryfy, krzyże), jak i scenami zaczerpniętymi z Ewangelii (Zwiastowanie, Boże Narodzenie, Wjazd do Jerozolimy, Pasja, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego) oraz podobiznami Chrystusa i świętych. Powtarzający się w opisach zwrot chrisoclabum (lub chrisoclavum) wydaje się być używany w stosunku do kompozycji umieszczanych w ornamentalnych clipeusach, a być może także szczególnie cennych, haftowanych lub przędzonych złotem i purpurą aplikacji naszywanych na tkaniny. Wolfgang F. Volbach już przed siedemdziesięciu pięciu laty podjął próbę identyfikacji dwóch fragmentów jedwabnego samitu ze scenami Zwiastowania i Bożego Narodzenia w zbiorach watykańskiego Museo Sacro, początkowo uchodzących za szóstowieczne wyroby aleksandryjskie, z papieskimi darami z przełomu VIII i IX w. Jego hipoteza, przyjęta przez większość badaczy, jest w ostatnich latach podważana przez Annę Muthesius, która uznała obie tkaniny za powstałe już po zakończeniu ikonoklazmu (843 r.). Dlatego konieczna stała się ponowna analiza i interpretacja obu scen w świetle współczesnej wiedzy na temat sztuki bizantyńskiej VIII i IX stuleci.Bibliografia
Primary works:
Acta Sanctorum, Antverpiae-Brusxellis 1643-1925, vol. 1-67.
Ammiani Marcellini, Rerum Gestarum. Libri qui suupersunt, vol. 2, ed. J. C. Rolfe (LOEB Classical Library 315), Cambridge Mass.-London 2000 (przekład polski: Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, przeł. I. Lewandowski, [Biblioteka Antyczna], vol. 1, Warszawa 2001).
Ch. Angelidi, Un texte patriographique et édifiant : Le «Discours narratif» sur les Hodègoi, "Revue des études byzantines," 52 (1994), s. 113–149.
Constantini Porphyrogeniti imperatoris, De Cerimoniis aulae byzantinae libri duo, rec. J. J. Reiske, (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae), Bonn 1829, t. 1-3.
Itinera Hierosolymitana, ed. P. Geyer (Corpus Scriptorum ecclesiasticorum latinorum 39), Vindobonae 1898.
C. Ivlii Solini,Collectanea rerum memorabilium, ed. Th. Mommsen, Berolini 1895.
Leonis diaconi Caloënsis, Historia libri decem: et liber de Velitatione bellica Nicephori Augusti, rec. Ch. B. Hase, (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae), Bonn 1828.
Liber pontificalis, wyd. M. Ożóg, H. Pietras, Kraków 2015, vol. 1-2.
Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, ed. et trad. N. Oikonomidès, Paris 1972.
Martianus Felix Capella, De nuptis Philologiae et Mercurii, ed. J. Willis, (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig 1983.
Odon de Cluny, Vita sancti Geraldi Auriliacensi, ed. A.-M. Bultot-Verleysen, Bruxelles 2009.
Patrologiae latinae, cursus completus, ed. J.-P. Migne, Paris 1862-1865, vol. 1-226.
Pavlvs Silentiarivs, , Descriptio Sanctae Sophiae. Descriptio Ambonis, ed. C. de Stefani, (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig 2009.
Pauzaniasz, Wędrówki po Helladzie, t. 1, "Na olimpijskiej bieżni i w boju," przekł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 2004.
Photius, Bibliothèque, ed. R. Henry, t. 1, Paris 1959 (przekład: Focjusz, Biblioteka, przeł. O. Jurewicz, t. 1, Warszawa 1986).
Procopii Caesariensis, Opera omnia, ed. J. Haury (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig 1905 (reprint G. Wirth, 1964), vol. 1-2 (przekład: Prokopiusz z Cezarei, Historia wojen, przekł. D. Brodka, Kraków 2013-2015, vol. 1-2).
Scriptor Incertus, ed. F. Iadevaia, Messina 1987 (reprint 1997).
Scriptores Originum Constantinopolitanarum, ed. Th. Preger, (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig 1907 (reprint New York, 1975).
Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanum e codice Sirmondiano nunc Berolinensi, ed. H. Delehaye, (Propylaeum ad acta Sanctorum Novembris), Bruxelles 1902.
Theophanis chronographia: Textum graecum continens, rec. C. de Boor, (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig 1883, vol. 1-2.
Τὸ ἐπαρχικὸν βιβλίον. Księga eparcha, wstęp K. Ilski, przekł. i komentarz A. Kotłowska, Poznań 2010.
Un confesseur du second iconoclasme: La Vie du Patrice Nicétas, ed. D. Papachryssanthou, "Travaux et mémoires", 3 (1968), pp. 309-351.
Secondary works:
Ch. Angelidi, T. Papamastorakis, The Veneration of the Virgin Hodegetria and the Hodegon Monastery, [w:] Mother of God: Representations of the Virgin in Byzantine art, Athens 2000, pp. 373-385.
Ch. Bakirtzis, E. Kourkoutidou-Nikolaidou, Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Mosaics of Thessaloniki, 4th–14th century, Athens 2012.
J. L. Ball, Silks with "Samson" and the Lion, [w:] Byzantium and Islam: Age of Transition, 7th-9th Century, ed. B. Ratliff, H. C. Evans, New York 2012, pp. 153-154.
A. La Barre Starensier, An art historical Study of the Byzantine Silk Industry, (niepublikowana dysertacja doktorska) Columbia University 1982.
A. Berger, Untersuchungen zu den Patria Konstantinopuleos, (Ποικίλα Βυζαντινά 8), Bonn 1988.
C. Bolgia, The mosaics of Gregory IV at S. Marco, Rome: papal response to Venice, Byzantium, and the Carolingians, "Speculum" 81 (2006), pp. 1-34.
L. Brubaker, The Elephant and the Ark: Cultural and Material Interchange across the Mediterranean in the Eighth and Ninth Centuries, "Dumbarton Oaks Papers", 58 (2004), pp. 175-195.
L. Brubaker, J. Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era, c. 680-850: A History, Cambridge 2011.
L. Brubaker, J. F. Haldon, Byzantium in the iconoclast period (ca. 680-850), The sources: an annotated survey, (Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 7), Aldershot 2001.
J. B. Bury, A History of the Eastern Roman Empire, from the Fall of Irene to the Accession of Basil I, AD 802-867, London 1912.
C. Cecchelli, Il tesoro di Laterano, V: Le Stoffe, "Dedalo" 7 (1926-27), pp. 468-488.
Dictionnaire d'Archéologie Chrétienne et de Liturgie, ed. F. Cabrol, H. Leclercq et H. Marrou, Paris, 1907-1953, vol. 1-15.
E. von Dobschütz, Christusbilder: Untersuchungen zur christlichen Legende, Leipzig 1899.
E. von Dobschütz, Maria Romaia. Zwei unbekannte Texte, „Byzantinische Zeitschrift“, 12 (1903), pp. 173–214.
J. Elsner, Closure and Penetration: Reflections on the Pola Casket, "Acta ad Archaeologiam et Artium Historiam Pertinentia", 26 (2013), pp. 183-227.
O. R. Constable, Trade and traders in Muslim Spain. Trade and traders in Muslim Spain: the commercial realignment of the Iberian peninsula, 900-1500, Cambridge 1996.
G. Cronini, Silk with the Annunciation,[w;] Byzantium 330-1453, ed. R. Cormack, M. Vassilaki, London 2008, pp. 389.
O. von Falke, Kunstgeschichte der Seidenweberei. Berlin 1913, vol. 1-2.
J. Featherstone, Δι Ενδειξιν: Display In Court Ceremonial (De Cerimoniis II, 15), [in:] The Material and the Ideal. Essays in Medieval Art and Archaeology in Honour of Jean-Michel Spieser, ed. A. Cutler, A. Papaconstantinou, (The Medieval Mediterranean 70), Leiden-Boston 2007, pp. 75-112.
J. Featherstone, Ol'ga's Visit to Constantinople, "Harvard Ukrainian Studies", 14 (1990), pp. 293–312.
A. Gonosová, On the Alexandrian Origin of the Vatican Annunciation and Nativity Silks, [w:] Sixteenth Annual Byzantine Studies Conference, Abstracts of Papers, Baltimore 1990, pp. 9-10.
C. Goodson, The Rome of Pope Paschal I: Papal Power, Urban Renovation, Church Rebuilding and Relic Translation, 817-824, Cambridge 2010.
A. Grabar, L'iconoclasme byzantin. Le dossier archéologique, Paris 1998.
G. Greatrex, S. N. C. Lieu, The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars, t. 2, "AD 363–630. A Narrative Sourcebook", London-New York 2002.
H. Grisar, Die römische Kapelle Sancta sanctorum und ihr Schatz, Freiburg im Breisgau 1908.
P. Ł. Grotowski, Hodegon - z rozważań nad pierwotną lokalizacją konstantynopolitańskiego sanktuarium, [in:] Miasto na skrzyżowaniu mórz i kontynentów. Wczesno- i średniobizantyński Konstantynopol jako miasto portowe, red. M. J. Leszka, K. Marinow, (Byzantina Lodziensia 23), Łódź 2016, pp. 137-213.
M. Guarducci,. La capsella eburnea di Samagher: un cimelio di arte paleocristiana nella storia del tardo impero, Trieste 1978.
J. Haldon, B. Ward-Perkins, Evidence from Rome for the image of Christ on the Chalke gate in Constantinople, "Byzantine and Modern Greek Studies", 23 (2013), pp. 286-296.
A. Izdebski, Siły rynku i potęga symboli: marmur, jedwab i mechanizmy gospodarki bizantyjskiej od V do XII w., "Kwartalnik Historyczny", 118 (2011), pp. 5-31.
D. King, Patterned Silks in the Carolingian Empire, ”Bulletin de liaison du Centre international d'étude des textiles anciens", 23 (1966), pp. 47–52.
M. King, D. King, The Annunciation and Nativity silks: a supplementary note, "Bulletin de liaison du Centre international d'études des textiles anciens," 63-64 (1986) pp. 20–21.
N. P. Kondakov, Les costumes orientaux à la cour byzantin, "Byzantion" 1 (1924), pp. 7-49.
R. Krautheimer, Rome, Profile of a City, 312-1308, Princeton 1980.
R. Krautheimer, Die Decanneacubita in Konstantinopel: ein kleiner Beitrag zur Frage Rom und Byzanz, [w:] Tortulae: Studien zu altehristliehen und byzantinisehen Monumenten (Romische Quartalschrift, suppl. 30, 1966), pp. 195-199.
J. Lafontaine-Dosogne, Pour une problématique de la peinture d'église byzantine à l'époque iconoclaste, "Dumbarton Oaks Papers" 41 (1987), pp. 321–337.
Ph. Lauer, Le Trésor du Sancta Sanctorum, "Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot", 15 (1906), pp. 7–146.
J. Lessing, O. v Falke, Die Gewebe-Sammlung des Königlichen Kunstgewerbe-Museums Berlin, Berlin 1913, vol. 1-4.
L. D. Longman, Two fragments of an early Textile in the Museo Cristiano, "The Art Bulletin", 12 (1930), pp. 115-130.
R. S. Lopez, Silk industry in the Byzantine Empire, "Speculum", 20 (1945), vol. 1–42.
H. Maguire, Magic and the Christian Image, [in:] Byzantine Magic, ed. idem, Washington 1995, pp. 51–71.
C. A. Mango, The Art of the Byzantine Empire 312-1453: sources and documents,Toronto 1986.
C. Mango; E. J. W. Hawkins, The Apse Mosaics of St. Sophia at Istanbul. Report on Work Carried out in 1964, "Dumbarton Oaks Papers" 19 (1965), pp. 113-151.
M. Martiniani-Reber, Chasse de Bahram Gour, [w:] Byzance : l'art byzantin dans les collections publiques françaises, ed. J. Durand, Paris 1992, pp. 195.
M. Martiniani-Reber, Nouveau regard sur les soieries de l’Annonciation et de la Nativité du Sancta Sanctorum, "Bulletin de liaison du Centre International d’Etude des Textiles Anciens", 62-63 (1986), pp. 12–19.
M. Martiniani-Reber, Quadrige, [w:] Byzance : l'art byzantin dans les collections publiques françaises, ed. J. Durand, Paris 1992.
M. Martiniani-Reber, Soierie au Samson ou au belluaire, [in:] Byzance : l'art byzantin dans les collections publiques françaises, ed. J. Durand, Paris 1992, pp 199.
M. Martiniani-Reber, Suaire de saint Austremoine, [w:] Byzance : l'art byzantin dans les collections publiques françaises, ed. J. Durand, Paris 1992, pp. 197.
M. Martiniani-Reber, Tentures et textiles des églises romaines au haut moyen-âge d’après le Liber Pontificalis, "Mélanges de l’Ecole française de Rome, Moyen Age", 3 (1999), pp. 289-305.
M. Martiniani-Reber, Tissus, [w:] Byzance : l'art byzantin dans les collections publiques françaises, ed. J. Durand, Paris 1992, pp. 192.
M. B. Mauck, The Mosaic of the Triumphal Arch of Santa Prassede: A Liturgical Interpretation, "Speculum" 62-64 (1987), pp. 813-828.
G. Migeon, Les arts du tissu, Paris 1929.
Ch. Morey, The inscription on the enameled cross of Paschal I, "The Art Bulletin" 19 (1937), pp. 595-596.
A. Muthesius, Byzantine Silk Weaving AD 400 to 1200, Vienna 1997.
A. Muthesius, Essential Processes, Looms, and Technical Aspects of the Production of Silk Textiles, [in:] The Economic History of Byzantium: From the Seventh trough the Fifteenth Century, ed. A. E. Laiou, Washington 2002, t. 1, pp. 147-168.
A. Muthesius, Studies in Byzantine and Islamic silk weaving, London 1995.
A. Muthesius, Studies in Silk in Byzantium, London 2004.
A. Muthesius, Textiles as Text, [in:] Wonderful Things: Byzantium Through Its Art: Papers from the Forty-second Spring Symposium of Byzantine Studies, London, 20-22 March 2009, ed. A. Eastmond, L. James, Farnham-Burlington 2013, pp. 185-202.
A. Nahlik, Zarys jedwabnej tkaniny dekoracyjnej do końca XVIII w., Toruń 1971.
N. Oikonomidès, Some Remarks on the Apse Mosaic of St. Sophia, "Dumbarton Oaks Papers," 39 (1985), pp. 111-115.
K. Otavský, A. E. Wardwell, Mittelalterliche Textilien, t. 2 "Zwischen Europa und China", Riggisberg 2011.
R. Pfister, Sur les tissus du Trésor de Sancta Sanctorum, [in:] Atti del XIX Congresso Internazionlae degli Orientalisti, Roma 1938, pp. 661-666.
L. E. Phillips, A Note on the Gifts of Leon III to the Churches of Rome: vestes cum storiis, "Ephemerides liturgicae", 102 (1988), pp. 72-78.
M. Salamon, Pamięć wspólnoty śródziemnomorskiej. Rozważania nad tradycją bizantyńskich ikon maryjnych, [in:] "Portolana. Studia Mediterranea", red. D. Quirini-Popławska, t. 1, Kraków 2004, pp. 81-92.
R. Schorta, Quadrigastoff, [in:] 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn, hrsg. Ch. Stiegemann, M. Wemhoff , Paderborn 1999, t. 1, s. 62–64.
R. Schorta, Stoff mit Flügelpferdchen, [w:] 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn, hrsg. Ch. Stiegemann, M. Wemhoff, Paderborn 1999, vol. 2, pp. 656.
R. Schorta, Zwei Seidenfragmente mit Szenen aus der Kindheitsgeschichte Jesu, [in:] 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn, hrsg. Ch. Stiegemann, M. Wemhoff , Paderborn 1999, vol. 2, pp. 657-660.
P. Speck, Kaiser Leon III. Die Geschichtswerke des Nikephoros und des Theophanes und der Liber pontificalis, (Ποικίλα Βυζαντινά 20), Bonn 2003.
The Vatican Collections: The Papacy and Art, ed. J. P. O'Neil, New York 1982.
T. K. Thomas, Annunciation, [in:] Byzantium and Islam: Age of Transition, 7th-9th Century, ed. B. Ratliff, H. C. Evans, New York 2012, vol. 152-153.
E. Thunø, Image and relic: mediating the sacred in early medieval Rome, Rome 2002.
E. Thunø, The Apse Mosaic in Early Medieval Rome: Time, Network, and Repetition, Cambridge 2015.
E. Treude, Goldenes Emailkreuz, [in:] 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn, hrsg. Ch. Stiegemann, M. Wemhoff, Paderborn 1999, vol. 2, pp. 650-651.
Ch. Verhecken-Lammens, A. De Moor, B. Overlaet, Radio-carbon dated silk road samites in the collection of Katoen Natie, Antwerp, "Iranica antiqua", 41 (2006), pp. 233-301.
W. F. Volbach, Catalogo del Museo Sacro della Bibliotheca Apostolica Vaticana, Roma 1942, vol. 1, "Tessuti."
W. F. Volbach, Early Christian Art, London 1961.
W. F. Volbach, Early Decorative Textiles, London - New York 1969.
J. Beckwith, Byzantine Tissues, [w:] Actes du XIVe Congrès International des études byzantines : Bucarest, 6-12 septembre, 1971, ed. M. Berza, E. Stinescu, Bukarest 1971, vol. 1, pp. 343-353.
A. Walker, The Emperor and the World: Exotic Elements and the Imaging of Middle Byzantine Imperial Power, Ninth to Thirteenth Centuries CE, Cambridge 2012.
K. Wessel, Byzantine Enamels: From the 5th to the 13th Century, New York 1968.
L. v Wilckens, Die textilen Künste: von der Spätantike bis um 1500, München 1991.
R. Wisskirchen, Das Mosaikprogramm von S. Prassede in Rom. Ikonographie und Ikonologie, Münster 1990.
W. T. Woodfin, The embodied icon: liturgical vestments and sacramental power in Byzantium. Oxford 2012.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
