W poszukiwaniu doskonalej puszczy. Anachoretyzm w duchowości i sztuce cystersów
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.2094Słowa kluczowe:
cystersi, duchowość cysterska, architektura cysterska, plan bernardyński, pustelnia, anachoretyzm, lectio divina, walka duchowa, światło w architekturze, mistyka światła, kontemplacjaAbstrakt
Nurt anachorecki w duchowości cysterskiej był przedmiotem rozważań wielu badaczy. Cysterskiemu pustelnictwu uwagę poświecili George Duby, Terryl Kinder, Janet Burton i Julie Krery, Mette Bruun i Emilia Jamroziak. Podstawowymi źródłami do odczytania początków zakony cysterskiego są Exordium parvum oraz Vita Sancti Bernardi. Opisują one odejście Roberta z Molesme i jego grupy jako udanie się na pustynię (ad eremum) w celu znalezienia lepszych warunków wiernego praktykowania reguły św. Benedykta i naśladowania ojców – mnichów egipskich. Pierwsze, burgundzkie świątynie cystersów – Clairvaux II, Pontigny, Fontenay, przybierały formę trójnawowej bazyliki z transeptem (1130–1160). One miały ustanawiać kształt świątyni najlepiej sprzyjający kontemplacji. Plan, zwany roboczo bernardyńskim, stosowany był w drugiej generacji świątyń cysterskich – Fossanova, San Galgano, Casamari, Arabona, Haina (1148–1180). Jednakże plan ten nie był jedynym architektonicznym rozwiązaniem cysterskim. Pojawiły się również kościoły transeptowe z prostym zamknięciem prezbiterium okalającym obejście – Morimond, Ebrach, Ridaghshausen, Lubiąż, kościoły z zamknięciem absydialnym – Altzella, Sittich/Stiĉna,Valbuena, Huerta, Floran, Faleri, czy kościoły o wielobocznym prezbiterium katedralnym z obejściem i wieńcem kaplic – Ourscamp, Veruela, Poblet w okresie 1140–1180, Alcobaça, Vaucelle, Longpont, Royaumont, Varhem czy Altenbergu w okresie 1180–1240. Terryl Kinder i Megan Cassidy dostrzegły zasadniczy czynnik kształtujący znaczenie cysterskiej przestrzeni kościelnej – światło. Ważnym aspektem anachoretyzmu jest lectio divina, w którym mnich znajduje się na swego rodzaju pustyni duchowej, stając sam na sam wobec Słowa. Konsekwencją tej postawy jest walka duchowa wyrażana w szeregu miniatur ukazujących zmaganie człowieka z zagrażającą bestią w kodeksach cysterskich – Commantarii in Danielem św. Hieronima (Dijon, Bibliothèque Municipale 132), Moralia In Iob św. Grzegorza Wielkiego (Dijon, Bibliothèque Municipale, 168), (Dijon, Bibliothèque Municipale, 173). Wyjątkową treść niesie inicjał A(d te levavi) cysterskiego graduału z Kamieńca (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka IF 411), który przedstawia scenę walki, muzykującego Dawida oraz klęczącego i wznoszącego ręce mnicha.Bibliografia
Badstübner E., Kirchen der Mönche. Die Baukunst der Reformorden im Mittelalter, Wien 1980.
Bruun M. B., Bernard of Clairvaux and the landscape of salvation, [in:] A companion to Bernard of Clairvaux, ed. B. P. McGuire, Leiden–Boston 2011.
Burton J., Kerry J., The Cistercians in the Middle Ages, Woodbridge 2011.
Cassanelli R., Saint Bernard, a builder? The problem with the “Bernardin plan”, [in:] The Cistercian arts. From 12th to the 21st Century, eds. T. N. Kinder, R. Cassanelli, Montreal–London 2014.
Cassidy-Welch M., Monastic spaces and their meanings. Thirteen century English Cistercian monasteries, Turnhaut 2001.
Dahan G., L’exégèse chrétienne de la Bible en occident médievale XIIe–XIVe siècle, Paris 1999.
Duby G., Saint Bernard. L’art cistercien, Paris 1979.
Exordium parvum, published by C. Noschitzka, “Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 6 (1950), p. 6–22.
Fergusson R., Architecture of solitide. Cistercian abbeys in twelfth century England, Princeton, NJ 1984.
Guillemus sancti Theodorici abbas, Sancti Bernardi vita et res gestae, [in:] Patrologia latina, ed. J.-P. Migne, 185, col. 245–248.
Harisson F., Dating the abbey church of Fontenay. A reassesment of the evidence, “Citeaux. Commentarii Cistercienses” 61 (2010) no. 2–4, p. 99–124.
Jamroziak E., The Cistercian order in Medieval Europe 1090–1500, London–New York 2013.
Kinder T., Cistercian Europe. Architecture of contemplation, Grand Rapids 2002.
Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich. Dilie lubiąskie i inne cenobia śląskie, Wrocław 2002.
Łużyniecka E., Świechowski Z., Kunkel R., Architektura opactw cysterskich. Małopolskie filie Morimond, Wrocław 2008.
Robertson D., Lectio Divina. The Medieval experience of reading, Gollegeville, Minnesota 2011.
S. Bernardus, Apologia ad Gulielmum abbatem, [in:] Patrologia latina, ed. J.-P. Migne, 182, col. 914D–916A.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009.
Tabor D., Iluminacje cysterskich kodeksów śląskich XIII wieku, Kraków 2004.
Untermann M., Forma ordinis. Die mittelalterliche Baukunst der Zisterzienser, München–Berlin 2001.
Zaluska Y., L’enluminures et les scriptorium de Cîteaux au XIIe siècle, Cîteaux 1989.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
