Metafizyka praktycznego rozumu. Autonomia i heteronomia wedle Kanta i Lévinasa

Abstrakt

Relacje, które określają dwa odmienne projekty etyki – etykę autonomiczną Kanta i etykę heteronomiczną Lévinasa – są skomplikowane i niejednoznaczne. Z jednej strony Lévinas zalicza Kanta w poczet myślicieli transcendentalnych, którzy bronią silnego podmiotu poznawczego wraz z właściwą mu władzą tworzenia przedstawień. Z drugiej jednak strony Lévinas odnajduje w Krytyce praktycznego rozumu ważny ślad transcendencji, a mianowicie: możliwość przekroczenia skończoności ludzkiego bytu w przestrzeni refleksji moralnej. Wskazanie na sens niezależny od bytu, a więc myślenie wykraczające poza granice zakreślone przez zmysły, to w przekonaniu Lévinasa właściwa zasada Kantowskiej „rewolucji kopernikańskiej”. Największa zasługa Kanta nie polega więc ani na tym, że uznał podmiot za aktywny element poznania, ani na tym, że zażegnał spór między empiryzmem i racjonalizmem. Wielkość Kanta, którego interpretuje Lévinas, polega na odkryciu drogi wiodącej od skończoności wiedzy naukowej do nieskończoności poznania moralnego. Choć mogłoby się wydawać, że w ograniczonym kręgu rozumu teoretycznego jesteśmy zamknięci w sposób nieodwołalny, to jednak szansa przełamania granic wyznaczonych przez zmysłowość pojawia się w polu rozumu praktycznego. Dobitny wykład prawdy o skończoności ludzkiego poznania nie jest ostatnim słowem Kanta. Właściwe przesłanie jego filozofii – zarówno części krytycznej, jak i pozytywnej – można by sformułować w taki oto sposób: tam, gdzie kończy się wiedza ściśle naukowa, rozpoczyna się poznanie o charakterze moralnym. Poza horyzontem świata, który znamy dzięki widzeniu, patrzeniu i dotykaniu, otwiera się pole metafizycznej spekulacji.

Te właśnie wątki, a więc zarówno podobieństwa, jak i różnice, które dzielą etykę Kanta i Lévinasa, podejmuje niniejszy artykuł. Kant zastrzega, że wyłącznie „czysty rozum praktyczny”, wolny od wszelkich zmysłowych wrażeń, gwarantuje powszechność prawa moralnego. Lévinas natomiast przekonuje, że to właśnie unikatowe wydarzenie, a więc „twarzą w twarz” z drugim człowiekiem, jest pierwszym impulsem moralności. Zgodnie z wykładem Kanta relacja z drugim człowiekiem jest z góry zapośredniczona przez siłę imperatywu, który nakazuje traktować go zawsze jako cel sam w sobie, nigdy zaś jako środek. To samo zagadnienie inaczej przedstawia Lévinas, który twierdzi, że warunkiem etycznej relacji z drugim człowiekiem jest bezpośrednie doświadczenie jego odmienności. W tak określonej przestrzeni sporu rodzą się dwie konkurencyjne koncepcje etyki.