Muzyka czy „pioseneczki łatwe i modne”? Spojrzenie na muzyczną sztukę w liturgii w oparciu o wybrane wypowiedzi Josepha Ratzingera – Benedykta XVI

Abstrakt

Konstytucja o liturgii Sacrosantium concilium zwraca uwagę na skarbiec, jakim jest dziedzictwo muzyczne Kościoła, i zachęca, by otoczyć ten skarbiec należna troską. Wśród klejnotów znajdujących się w tym muzycznym skarbcu Ludu Bożego na pierwszym miejscu znajduje się chorał gregoriański, nazwany przez ojców soborowych własnym śpiewem liturgii rzymskiej. W tym soborowym dokumencie wyrażona została wielka troska Kościoła, by w przestrzeni naszych świątyń nie zabrakło wielkiej muzyki, takiej, która zasługuje na miano sztuki. W ten sposób konstytucja o liturgii wpisuje się w nauczanie Kościoła podkreślające rolę muzyki, które w XX wieku zapoczątkował w swoim motu proprio Inter pastoralis officii sollicitudines wydanym 22 listopada 1903 roku papież Pius X. W tym dokumencie zostały wskazane przymioty muzyki kościelnej, którymi są świętość, powszechność i doskonałość formy. W świetle tego dokumentu te cechy posiada przede wszystkim chorał gregoriański i klasyczna polifonia. W ten sposób możemy dostrzec, jak wielką wagę od początku XX wieku przywiązywano w Kościele do jakości sztuki muzycznej w liturgii. Niestety wciąż daleko nam do tych ideałów. Joseph Ratzinger w wywiadzie, który przeprowadził Vittorio Messori, ze smutkiem zauważa, że miejsce wielkiej sztuki muzycznej zajęły „pioseneczki łatwe i modne”. Stało się tak, by jak zauważa kardynał, liturgię uczynić rzekomo bardziej zrozumiałą i dostępną dla wszystkich. Kardynał dobitnie podkreśla, że przystępność liturgii nie oznacza bezpośredniej zrozumiałości spraw banalnych. Drogą zrozumienia liturgii jest droga intelektualnego i duchowego rozwoju. Nie można pod pozorem uczynienia liturgii bardziej zrozumiałą, również przy pomocy muzyki, doprowadzić do jej banalizacji. Dzieje się tak, gdy pozwalamy na obecność w przestrzeni liturgii banału, jakim są „pioseneczki łatwe i modne”.
Diagnoza ówczesnego prefekta Kongregacji Nauki Wiary pozostaje aktualna pomimo upływu 30 lat od jej postawienia. Wciąż zamiast sztuki muzycznej w wielu wspólnotach kościelnych promowane są i wykonywane tylko „pioseneczki łatwe i modne”. Kardynał ostrzega, że Kościół ograniczający się do takiej muzyki popada w nieudolność i staje się nieprzydatny. Odwołując się do Romana Pieśniarza, Benedykt XVI wskazuje na związek żywotności wiary z żywotnością kultury, jaka z wiary się zrodziła. Obumieranie muzycznej kultury Kościoła jawi się w tym świetle jako złowrogi znak agonii wiary w ludzkich sercach. Przypominając historię nawrócenia św. Augustyna, Benedykt XVI zauważa, że jednym z czynników, które skłoniły serce późniejszego biskupa Hippony do przyjęcia wiary, było piękno muzyki rozbrzmiewającej w Mediolanie za czasów św. Ambrożego. Wielka, pełna artyzmu muzyka tym się charakteryzuje, że ma w sobie siłę, która może skłonić człowieka do nawrócenia. Taka muzyka w myśli Ratzingera jest obok świętych również wymowną apologią dziejów Kościoła.
Kardynał wskazuje również na pełną dynamizmu siłę, która w pięknie sztuki muzycznej dźwiga człowieka ku Bogu. W swoich wypowiedziach Joseph Ratzinger bardzo często podkreśla kosmiczny wymiar liturgii, którego wyrazem jest Sanctus śpiewane podczas jej sprawowania. Ów kosmiczny wymiar, w którym wychodzimy z naszych mizernych grupek w wielką wspólnotę obejmującą niebo i ziemię, można przypisać jedynie wielkiej artystycznej muzyce, nie zaś „łatwym i modnym pioseneczkom”. Kardynał Ratzinger podejmuje zdecydowaną krytykę tak estetycznego elitaryzmu, który czyniąc muzykę sztuką dla sztuki, ogranicza dostęp do niej dla wąskiego grona słuchaczy, jak i duszpasterskiego pragmatyzmu, który z kolei skłaniając się ku owym „łatwym i modnym pioseneczkom”, czyni muzykę towarem na popyt, muzycznym uosobieniem kiczu, a Kościół prowadzi do banalizacji wiary. Joseph Ratzinger wskazuje, że reforma liturgii dokonana przez Vaticanum II miała na celu jej wewnętrzną odnowę, opierającą się na głębszej świadomości i pełniejszym spotkaniu człowieka z Bogiem. Służy tej odnowie również muzyka, jeśli tylko jest prawdziwą sztuką. Dlatego o taką muzykę wciąż należy się troszczyć, by dzięki niej dzieło odnowy liturgii było kontynuowane.