Odnowione pojmowanie roli chórów w liturgii

Abstrakt

Autor artykułu stwierdza, że od czasu Soboru Watykańskiego II w życiu Kościoła bardzo ważne miejsce zajmuje sprawa odnowy muzyki i śpiewu w liturgii, zwłaszcza rola chóru i kwestia jego repertuaru, skład chóru śpiewającego podczas liturgii, w tym problem, czy kobiety mogą współtworzyć chór kościelny. Autor, dokonując wyczerpującej jak na ramy tego studium, analizy historycznej, pokazuje, jak pojmowano rolę chóru w liturgii i jakim przemianom owo pojmowanie podlegało.

Reformatorski ruch muzyki sakralnej i liturgii, tzw. cecylianizm, uważał, że śpiew sam w sobie jest częścią liturgii, a nie tylko muzyczną ozdobą, i dlatego „godność chóru” bierze się z jedności z celebransem w śpiewaniu antyfony, przez co chór reprezentuje Lud. W pojęciu przedstawicieli cecylianizmu chór mógł się składać wyłącznie z chłopców i mężczyzn, co znalazło swoje potwierdzenie w postanowieniach synodów diecezjalnych. Motu proprio Tra le sollecitudini papieża Piusa X z roku 1903, konstytucja apostolska Divini cultus papieża Piusa XI z roku 1928 czy encyklika Musicae sacrae disciplina Piusa XII z roku 1955, poruszając kwestię śpiewu liturgicznego, zakładały jeszcze wyłącznie męski skład chóru. Wydana w roku 1958 przez Kongregację Kultu Bożego Instrukcja o muzyce sakralnej i liturgii Musicam sacram po raz kolejny precyzuje rozumienie chóru śpiewaczego: wprawdzie świeccy, będąc ochrzczonymi, biorą czynny udział w liturgii, ale „bezpośrednią, choć symboliczną służbę” mogą pełnić jedynie świeccy płci męskiej – a więc chłopcy, młodzieńcy i mężczyźni. Sobór Watykański II w konstytucji liturgicznej Sacrosanctum concilium z 4 grudnia 1963 roku w rozdziale poświęconym muzyce kościelnej postuluje z jednej strony propagowanie chórów męskich („zwłaszcza przy kościołach katedralnych”), z drugiej zaś nakłada na biskupów i pozostałych włodarzy kościelnych zadanie, aby „gorliwie dbali o to, żeby w każdej śpiewanej czynności liturgicznej wszyscy wierni umieli czynnie uczestniczyć w sposób im właściwy”. Instrukcja Musicam sacram z 5 marca 1967 roku określa rolę chóru, nazywanego capella musica, schola cantorum, która polega na „poprawnym, zgodnym z różnymi rodzajami śpiewu, wykonywaniu właściwych im części liturgii, oraz wspomaganiu wiernych, gdy ci śpiewem uczestniczą w liturgii”. W artykule 22. wprawdzie mówi się na pierwszym miejscu o męskim składzie chóru, ale nie ma już jakościowej różnicy w pełnieniu służby liturgicznej między chórami męskimi a żeńsko-męskimi czy wręcz tylko żeńskimi. W ten sposób zakończył się proces klerykalizacji chóru śpiewaczego.

Autor zwraca w swym artykule uwagę także na ważną rolę w liturgii, jaką spełniają chóry dziecięce, promowane w sposób szczególny już przez ruch liturgiczny, który widział śpiew dzieci w scholi czy w chórze w aspekcie „pionierskiej funkcji dla śpiewu wiernych”. Ważnym propagatorem owej funkcji pionierskiej śpiewu dzieci był Pius Parsch, założyciel Ruchu Liturgii Ludu Bożego. Papież Paweł VI określił pięknie rolę śpiewających dzieci, zwracając się do chórów Pueri Cantores: „Ufamy, że staniecie się współuczestnikami, a może nawet pionierami konkretnej i praktycznej liturgicznej odnowy naszego zgromadzenia liturgicznego. Tam, gdzie śpiewają dzieci, modli się Lud, a kiedy dzieci milczą, Lud niechętnie otwiera swoje usta do śpiewu”. Tak jak muzyka sakralna spełnia w liturgii zadanie służebne (zob. KL 112), tak „pierwsza i najważniejsza funkcja chóru czy też kantora to służba w śpiewie wiernych podczas liturgii, a nie zastępowanie śpiewu Ludu. Wtórnym zadaniem zaś jest wykonywanie przez chór pewnych śpiewów, których Lud nie może wykonać, w pełni samodzielnie i na wysokim poziomie artystycznym (austriacki liturgista Philipp Harnoncourt)”. Papież Jan Paweł II w swoim liście napisanym z okazji setnej rocznicy opublikowania motu proprio Piusa X z 22 listopada 1903 roku opisuje bardzo wyraźnie tę podwójną rolę chóru: „Zadanie scholi niewiele zmniejszyło się: schola przewodzi i wspiera (w śpiewie) i przejmuje w określonych momentach liturgii swoją własną rolę”. Papież Benedykt XVI przeciwstawił się wyłączności śpiewu Ludu i muzyki liturgicznej i przypisuje śpiewowi chóru równoważną wartość: „Niemało jest ludzi, którzy lepiej potrafią śpiewać sercem niż ustami, ale którym śpiew tych, którzy umieją śpiewać ustami, zaprawdę pozwoli rozśpiewać serce, tak iż niejako w nich sami będą śpiewać, a wdzięczne słuchanie i śpiew śpiewaków stopią się w jedno nabożeństwo”.

Autor na zakończenie swojego studium zapewnia, że zadania chóru nie zostały, wbrew obawom żywionym przez niektórych muzyków kościelnych po Soborze Watykańskim II, ograniczone, lecz stały się raczej jeszcze ambitniejsze. Chór ma już nie tylko za zadanie śpiewać w imieniu wspólnoty, lecz śpiewać wraz z nią jako część celebrującej wspólnoty – a to włącza go funkcjonalnie i merytorycznie w liturgię.