Nichil, michi, veementer – brzmienie głoski „h” w średniowiecznej łacinie liturgicznej. Analiza fonetyczna na bazie semiologii gregoriańskiej

Abstrakt

Podstawowym celem niniejszych badań jest zwrócenie uwagi, poprzez odniesienie
do najstarszych źródeł rękopiśmiennych, na problematykę fonetyki litery „h” w słowach,
w których głoska ta występuje pomiędzy dwoma takimi samymi samogłoskami.
Wymowa średniowiecznej łaciny kościelnej wielokrotnie była tematyką różnych studiów.
W odniesieniu do litery „h” ustalono, że nie powoduje ona żadnego dźwięku, a więc
pozostaje niema. Są jednak wyjątki od tej zasady – w słowach nihil i mihi, które prezentują
warianty ortograficzne nichil i michi powodowane wymogami fonetycznymi.
Punktem wyjścia dla badań jest założenie, że różne rękopisy należące do authenticum
fontium gregorianorum za każdym razem, gdy pomiędzy dwoma takimi samymi samogłoskami
w słowie występuje litera „h”, z racji jej bezdźwięczności powinny łączyć dwie
sylaby i przyporządkowywać im jedną niepodzielną neumę (jak to się dzieje dla przykładu
w słowach tuum, meae, si iniquitatis). Ten sam fenomen powinien mieć miejsce
w słowach nihil i mihi. Analiza bazująca na rękopisach z różnych rodzin neumatycznych,
a więc Ein, Bab1, Gal1, Gal2, Gal3, Eli, Lan, Van2, Klo1, Cha1, Lav, Dij, Ben5, Yrx, Alb,
Har1–2, dowodzi, że przy obecności dwóch takich samych samogłosek oraz litery „h”
różni skrybowie w większości wypadków dzielą słowo na dwie sylaby i zapisują dwie niezależne
neumy. Poza tym w dużej grupie rękopisów spośród wyżej zacytowanych z wielką
regularnością pojawia się dwusylabowy zapis słów nichil i michi z głoską „ch” w miejsce
„h”. Fenomen ten, związany zarówno z ortografią, jak i fonetyką, stanowi dowód na to,
że mogła istnieć praktyka wymawiania „ch+i” jak „ki”. Odwrotnie w słowie vehementer
– większość rękopisów dwóm początkowym sylabom przypisuje jedną tylko neumę;
żaden z rękopisów nie pisze vechementer, za to niektóre podają wersję słowa veementer (bez
głoski „h”). Regularnie występuje również przypadek synerezy ve-he-.
Wszystkie przypadki z repertuaru Graduale Romanum, w których występują słowa
nihil lub nichil (6 razy), mihi lub michi (70 razy), vehementer (6 razy), vehementis i comprehendam
(2 razy), apprehende (2 razy), apprehendite (1 raz), irreprehensibilis (2 razy), zostały
przebadane w świetle zapisu neumatycznego. Zwrócono szczególną uwagę na konteksty
kompozycyjne neumy torculus initio debilis.

W efekcie analizy z bardzo dużym prawdopodobieństwem dowiedziono, że słowa
nihil i mihi, nawet jeśli zapisane przy użyciu głoski „h”, wymawiano jak nichil i michi.