“Prorok Eliasz na puszczy” w ołtarzu głównym kościoła karmelitów bosych w Czernej
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.2084Słowa kluczowe:
Eliasz, mistyka karmelitańska, erem w Czernej, Tomasz Dolabella, o. Wenanty z Subiaco, Agnieszka z Tęczyńskich FirlejowaAbstrakt
Jeden z najciekawszych nowożytnych obrazów w okolicach Krakowa, znajdujący się w ołtarzu głównym kościoła karmelitów bosych w Czernej, nie był dotychczas przedmiotem osobnych studiów. Pomimo iż nie dysponujemy źródłami archiwalnymi potwierdzającymi jego atrybucję, od ponad wieku płótno przypisywane jest Tomaszowi Dolabelli. W pierwszej części artykułu omówiono treść przedstawienia, łączącego się ideowo z ołtarzem. Zinterpretowano znaczenie postaci Eliasza, identyfikowanej jako poprzednik Mesjasza, a także rolę cudownego pożywienia, które przynosi prorokowi anioł. Osobno zwrócono uwagę na drobny motyw położenia nagiej stopy Eliasza na stopie pośrednika Boga, który symbolizować może typ walki duchowej uwieńczonej zwycięstwem. W dalszej części tekstu obraz czernieński poddany został drobiazgowej analizie stylowej. Na podstawie porównań z dziełami o. Wenantego z Subiaco zasugerowano nową atrybucję i datę powstania obrazu przedstawiającego Proroka Eliasza na puszczy. Kompozycja została namalowana w latach 1630–1632, kiedy Wenanty był przeorem w eremie Selva Aurea w Rytwianach. Autorstwo Wenantego odnośnie do obrazu w Czernej mieści się co najmniej w granicach prawdopodobieństwa, wyznaczonego przez podstawowe fakty: styl obrazu, związki fundatorów Czernej i Rytwian (Agnieszka z Tęczyńskich Firlejowa była siostrą Jana Tęczyńskiego), kwestie chronologiczne (możliwość powstania obrazu do ołtarza głównego niewielkiej świątyni w Czernej stosunkowo niedługo po rozpoczęciu jej budowy w 1629 roku), wreszcie dość powszechny w czasach nowożytnych obyczaj wykonywania przez malarzy zakonnych zamówień dla wybranych osób z grona świeckich fundatorów.Bibliografia
Sources
Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, transl. P. Szpilewicz, eds. A. Jankowski OSB, L. Stachowiak, K. Romaniuk, Poznań–Warszawa 1980.
Inventarz majętności i wszitkich proventów do klasztoru Puscze świętego Naszego Oyca Eliasza należących, for 1643–1750, cat. no. 62, Czerna Monastery Archive.
Inwentarz kościoła i klasztoru na Puszczy we wsi Czerna, for 1834–1835, Czerna Monastery Archive.
Mittarelli G. B., Costadoni A., Annales Camaldulenses Sancti Benedicti, 8, Venetiis 1764.
St Teresa of Ávila, Dzieła, t. 2: Księga fundacji, transl. H. P. Kossowski, ed. S. Ruszczycki OCD, Kraków 1987.
Program prac konserwatorskich do obrazu “Św. Eliasz” z kościoła OO. Karmelitów Bosych w Czernej, Konserwacja Zabytków AC/Aleksander Piotrowski, Edward Kosakowski, red. E. Gliwa-Kawecka, Kraków 2000; Archiwum Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Krakowie, cat. no. 29.433.
Studies
Acock D., Stworzenie Eliasza, [in:] Mendelssohn, Elijah, 1846, Wrocław 2012.
Blunt W., Feliks Mendelssohn. Na skrzydłach pieśni, tłum. H. Cieplińska, Warszawa 1979.
Chmelinová K., Miesto zázrakov. Premeny barokového oltára, exhibition catalogue, 24.06.–28.08.2005, Slovenská národná galéria v Bratislave, Bratislava 2015.
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.
Conigliello L., Nuovi dipinti e un lungo soggiorno polacco per Venanzio l’Eremita, [in:] Il Seicento in Casentino. Dalla Controriforma al Tardo Barocco, Firenze 2001, p. 127.
Costacurta B., Eliasz, tłum. B. Żurowska, Kraków 2010.
Czerna. Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej. Klasztor Karmelitów Bosych. Przewodnik pielgrzyma, red. A. Hrabia OCD, J. Pleszyniak, Czerna–Katowice 2013.
Czyżewski K. J., Barokizacja czy modernizacja? Przemiany katedry krakowskiej po Soborze Trydenckim, [in:] Barok i barokizacja. Materiały sesji Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki Kraków 3–4 XII 2004, red. K. Brzezina, J. Wolańska, Kraków 2007, p. 39–74 (Ars Vetus et Nova, t. 28, red. W. Bałus).
Encyklopedia katolicka, t. 4, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1985, col. 888 (red. M. Jacniacka).
Flavius J., Jüdische Altertümer. Übersetzt und mit Einleitungen und Anmerkungen versehen von Dr. H. Clemenz, Bd. 8, 13, Wiesbaden 2004, 2, 7.
Florkowski M. and M., Kameduli, Kraków 2005.
Fürsten- und Gelehrtenlob im westfälischen Barock – Bilder und Dokumente, exhibition catalogue, Universitäts- und Landesbibliothek Münster, 12–18 June 1996, Hrsg. B. Haller, Münster 1996.
Graczyk W., Księgozbiór klasztoru-eremu karmelitów bosych w Czernej od XVII do końca XIX wieku. Studium z dziejów kultury intelektualnej i duchowej, Kraków 2011.
Graczyk W., Marszalska J. M., Klasztor karmelitów bosych w Czernej od pierwszej połowy XVII do końca XVIII wieku. Dzieje – kultura – ludzie, Kraków 2014.
Gurjewitsch A. J., Das Weltbild des mittelalterlichen Menschen, Dresden 1983.
Kacprzak D., Meklembursko-pomorskie spotkanie z Davidem Vinckboonsem / Mecklenburgisch-pommersche Begegnung mit David Vinckboons, [in:] Nie tylko tulipany. Państwowe Muzeum w Schwerinie gościnnie w Muzeum Narodowym w Szczecinie / Nicht nur Tulpen. Das Staatliche Museum Schwerin zu Gast im Nationalmuseum Stettin, exhibition catalogue, Muzeum Narodowe w Szczecinie, 25.11.2015–10.04.2016, red. D. Kacprzak, G. Seelig, Szczecin 2015, p. 61–77.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 3: Województwo kieleckie, z. 11: Powiat sandomierski, red. J. Z. Łoziński, T. Przypkowski, Warszawa 1962.
Kret W., Problematyka artystyczna kościoła oo. kamedułów na Bielanach pod Krakowem, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 12 (1967) z. 2–3, p. 24, footnote 12.
Lepszy K., Firlejowa Agnieszka, [in:] Polski słownik biograficzny, t. 7, Warszawa–Wrocław–Kraków 1948–1958, p. 17–18.
Małkiewicz A., Zespół architektoniczny na Bielanach pod Krakowem (1605–1630), “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki” 1 (1962), p. 143–
Małkiewicz A., Wenanty da Subiaco – Andrea Spezza – Walenty von Säbisch. Z problematyki historycznej kościoła na Bielanach pod Krakowem, “Biuletyn Historii Sztuki” 33 (1971), p. 202–204.
Małkiewicz A., Z historycznej i artystycznej problematyki kościoła kamedułów na Bielanach pod Krakowem, “Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki” 10 (1972), p. 95–98.
Małkiewicz A., Włoskie odkrycie malarstwa kameduły o. Wenantego z Subiaco, “Biuletyn Historii Sztuki” 40 (1998), p. 213–222 [review of exhibition catalogue: Da Antiveduto della Gramatica a Venanzio l’eremita, a cura di L. Conigliello, Firenze 1995].
Małkiewicz A., Twórczość malarza-kameduły o. Wenantego z Subiaco w świetle najnowszych badań, “Folia Historica Cracoviensia” 11 (2005), p. 117–132.
Möbius F., Sciurie H., Symbolwerte mittelalterlicher Kunst, Leipzig 1984.
Panofsky E., Neoplatoński ruch we Florencji i w północnych Włoszech. Bandinelli i Tycjan, [in:] Studia z historii sztuki, red. J. Białostocki, Warszawa 1971, p. 205, ill. 185.
Piątkowski H., Portrety Agnieszki z Tęczyńskich Firlejowej, master degree dissertation under the supervision of K. Kuczman, Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, Kraków 2015.
Rusina I., Zervan M., Príbehy Starého zákona. Ikonografia, Bratislava 2006.
Saxl F., Saturn i melancholia. Studia z historii, filozofii, przyrody, medycyny, religii oraz sztuki, tłum. A. Kryczyńska, Kraków 2009.
Stejskal K., Počátky gotického malířství, [in:] Dějiny českého výtvarného umění. Od počátků do konce středověku, vol. 1/1, ed. R. Chadraba, Praha 1984, p. 294, ill. 28.
Storia dell’arte italiana, vol. 1: Materiali e problemi, p. 3: L’esperienza dell’antico, dell’Europa, della religiosità, a cura di G. Previtali, F. Zeri, Torino 1979.
Toussaint G., Das Passional der Kunigunde von Böhmen. Bildrethorik und Spiritualität, Paderborn 2003.
Volk P., Johann Baptist Straub 1704–1784, München 1984.
Waddingham M. R., The Dughet Problem, “Paragone” 1963, p. 161.
Walicki W., Epitafium polskiego ucznia Filelfa, [in:] W. Walicki, Złoty widnokrąg, Warszawa 1965, p. 129–141, ill. 76.
Wanat B. J., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–1975, Kraków 1979.
Wanat B. J., Maryjne sanktuarium karmelitów bosych w Czernej. Przewodnik, Kraków 1992.
Wanat B. J., Z dziejów zakonnego budownictwa barokowego w Małopolsce. Studium ikonograficzno-historyczne, Kraków 2006.
Wörmann K., Kirchenlandschaften, “Repertorium für Kunstwissenschaft” 1890.
Woźniakowski J., Góry niewzruszone. O różnych wyobrażeniach przyrody w dziejach nowożytnej kultury europejskiej, Kraków 2011 (Pisma Wybrane, t. 2).
Zuccari A., Le arti nella Roma di papa Pamphilj. Il giubileo della Colomba, [in:] La Storia dei Giubilei. Volume terzo: 1600–1775, a cura di A. Zuccari, Roma 1999, p. 224–237.
Zujkiewicz A., Zespół obrazów o tematyce pustelniczej w zakrystii bazyliki jasnogórskiej, “Ikonotheka. Prace Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego” 5 (1993), p. 103ff.
Żmudziński J., “Opus vitae” Tomasza Dolabelli w krakowskim kościele i klasztorze Dominikanów, [in:] Sztuka w kręgu krakowskich Dominikanów, red. A. Markiewicz, M. Szyma, M. Walczak, Kraków 2013, p. 691–702.
Żmudziński J., Daleko od Pragi – o malarstwie krakowskim około 1600 roku, [in:] Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowożytnych, red. A. Betlej, K. Brzezina-Scheuerer, P. Oszczanowski, Wrocław 2011, p. 113–127 (Acta Universitatis Wratislaviensis, no. 3291, Historia Sztuki, 31).
Żmudziński J., Jak malował Tomasz Dolabella i co nowego wniósł do sztuki polskiej pierwszej połowy XVII wieku?, [in:] Studia nad sztuką renesansu i baroku, t. 11: Tradycja i innowacja w sztuce nowożytnej, red. I. Rolska, K. Gombin, Lublin 2012, p. 493–524 (Prace Wydziału Historyczno-Filologicznego Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, no. 173).
Żmudziński J., O potrzebie badań nad twórczością Tomasza Dolabelli. Ze studiów nad obrazami w kościele Mariackim i kościele Kamedułów na Bielanach w Krakowie, “Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 12 (2009), p. 123–144.
Żmudziński J., Wystrój malarski kaplic kościoła Kamedułów na Bielanach i jego znaczenie dla sztuki Krakowa 1. połowy XVII w. (kaplice Królewska i Delpacowska), “Folia Historica Cracoviensia” 17 (2011), p. 79–100.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
