“Coveting the Manor” — the feud between Father Józef Dembiński and Krystyna Wilkońska née Dembińska in 1758—1772
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.28204Słowa kluczowe:
beneficjum kościelne, dwór szlachecki, księstwo zatorskie, parafia StryszówAbstrakt
W 1758 roku Krystyna z Dembińskich herbu Rawicz, wdowa po chorążym zatorsko-oświęcimskim Kazimierzu Wilkońskim herbu Odrowąż, zaprezentowała na probostwo w Stryszowie ks. Józefa Ferdynanda Michała Tomasza Dembińskiego herbu Nieczuja. Młody duchowny był synem właściciela wsi Marcówka i Zembrzyce, położonych w pobliżu Stryszowa, należącego do rodziny Wilkońskich. Aż do 1772 roku proboszcz toczył spory ze stryszowską patronką o beneficja i przywileje kościelne. Jako doktor obojga praw ks. Józef tak prowadził sprawy, by triumfować nad posesorką Stryszowa. Konflikt polegał nade wszystko na prywatnej rywalizacji duchownego z Wilkońską o przysługujące jej prawa, majątek i społeczną rolę we wsi oraz parafii. Autor rozpatruje spór między dworem a plebanią w Stryszowie jako przykład współzawodnictwa prestiżowego, wskazując na trzy etapy tej rywalizacji. Jednocześnie omówione w artykule działania zwaśnionych stron ilustrują sposób postrzegania dworu w latach 50.—70. XVIII wieku w Stryszowie przez pryzmat prawa patronatu.
Bibliografia
Acta Actorum Consistorii Generalis Cracoviensis Sub Officialatii Illustrissimi Reverendissimi Domini Francisci de Potkana Potkanski Dei et Apostolice Sedis Gratia Episcopi Patarensis Suffraganei Canonici Vicarii in Spiritualibus et Officialis Generalis Cracoviensis, ref. No. AOff 201.
Acta actorum consistorii generalis Cracoviensis sub Officialatii Illustrissimi Reverendissimi Domini Francisci de Potkana Potkanski Episcopi Potarensis Sufraganensi, Canonici, Vicarii in Spiritualibus et Officialis Generalis Cracoviensis Conspripta Anno Domini 1778to — 1783tio, ref. No. AOff 204.
Acta actorum Officialatus Illustrissimi Reverendissimi Domini Francisci de Potkana Potkanski, Dei & Apostolice Sedis Gratia Episcopus Patarensis, Suffraganei, Canonici, Vicarii in Spiritalibus & Officialis Generalis Cracoviensis Anni 1762di, ref. No. AOff 194.
Acta actorum Officiallatus Illustrissimi Reverendissimi Domini Francisci de Potkana Potkański, Dei et Apostolica Sedis Gratia Episcopi Patarensis, Suffraganei, Canonici, Vicarii in Spiritualibus et Officialis Generalis Cracoviensis Anni 1761mi, ref. No. AOff 193.
Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Michaelis de Granow Wodzicki, canonici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, custodis Visliciensis ab anno 1729 ad annum 1730 conscripta, ref. No. AOff 170.
Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Nicolai Oborski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Laodicensis, suffraganei, scholastici, vicarii in spiritualibus ac oddicialis generalis Cracoviensis, anno Domini episcopi Laodicensis, scholastici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, [ab 1686 ad annum 1689], ref. No. AOff 157.
Archidiocesan Liturgical Handbook, Portland 2018.
Augustyniak U., Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585—1640). Mechanizmy funkcjonowania patronatu, Warszawa 2001.
Bruliony pism literata Adama Gorczyńskiego, rkp, ref. No. BJ Rkp. 7516 IV.
Documenta, ref. No. III.1.4.
Fascykuł kopii wszystkich znanych Kolendowiczowi spraw zw. z przeszłością parafii Stryszów, ref. No. II.2.2.
Fascykuł z dokumentami w sprawie sporów między księdzem Aleksandrem Piotrowskim i Michałem Wilkońskim, ref. No. II.2.5.
Fedorowicz S., Wawelskie kolektarze jako źródło poznania liturgii katedralnej w XVI wieku, in: Powrót do źródeł — metodologia i teologia w badaniach źródeł liturgicznych, ed. by J. Mieczkowski, P. Nowakowski, Kraków 2012 (Ad Fontes Liturgicos, 1).
Gloger Z., Encyklopedia staropolska, vol. 3, Warszawa 1902.
Gołaszewski Ł., Konflikty o dziesięciny w dawnej Rzeczypospolitej. Aspekty prawne i społeczne na przykładzie parafii Kobylin na przełomie XVI—XVII wieku, Warszawa 2021.
Gołaszewski Ł., Spory o dziesięciny w Knyszynie w XVI i XVII w., in: Parafia w Knyszynie 1520—2020. Odkrywanie dziejów, ed. by ks. A. Szot, Knyszyn 2019, pp. 105—128.
Inwentarz kościelny i parafialny (beneficjalny) probostwa w Stryszowie, 1927, ref. No. II.3.5.
Inwentarz z dnia 10 lipca 1835 roku (paramenty kościelne, uposażenia mszalne, dziesięciny, kapitały kościelne i budynki), ref. No. II.3.3.
Kargol T., Jewuła Ł., Ślusarek K., Dwór, wieś i plebania w przestrzeni społecznej zachodniej Małopolski w latach 1772—1815, Kraków 2015.
Kopiariusz uniwersałów, zakazów i dyspozycji władz duchownych i świeckich, ref. No. II.2.1.
Kumor B., Ustrój i organizacja Kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772—1918), Kraków 1980.
Lenczowski F., Dzierżawa zakrzowska pod względem osadniczym i obciążeń jej ludności w okresie XIV—XVIII wieku, “Studia Historyczne” 13 (1970) No. 4, pp. 549—559.
Lenczowski F., O kościołach i parafiach w Stryszowie i Zakrzowie, “Nasza Przeszłość” 45 (1976), pp. 191—233.
Leśniakowska M., “Jam dwór polski…”, czyli raz jeszcze o mityzacji w nauce, “Polska Sztuka Ludowa — Konteksty” 44 (1990) No. 3, pp. 29—34.
Leśniakowska M., “Polski dwór” — wzorce architektoniczne, mit, symbol, Warszawa 1992.
Liber documentorum copiatorum Ecclesiae Stryszoviensis, ref. No. II.2.3.
Liber Matrimonialis (1772—1782) et Liber Baptisatorum (1722—1751), ref. No. II.1.1.1.
Liber omnium parochorum, administratorum, cooperatorum parochiae Stryszow, ref. No. II.4.9.
Mączak A., Nierówna przyjaźń. Układy klientalne w perspektywie historycznej, Wrocław 2003.
Mączak A., Rzeczypospolita szlacheckich samorządów, “Przegląd Historyczny” 96 (2005) No. 2, pp. 169—193.
Malec J., Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Kraków 2008.
Memorabilia. Kronika Parafii 1772—1941, ref. No. II.4.5.
Municipal Archives of Kraków, Relationes (inducta) 1732, ref. No. 29/5/0/2/826.
Municipal Archives of Oświęcim, Relationes (copiae) 1760 rok, ref. No. 29/6/0/1/22.
Municipal Archives of Oświęcim, Relationes (copiae) 1768, ref. No. 29/6/0/1/26.
Municipal Archives of Oświęcim, Relationes 1753—1758, ref. No. 29/6/0/1/4.
Municipal Archives of Oświęcim, Relationes 1763—1765, ref. No. 29/6/0/1/5.
Municipal Archives of Oświęcim, Relationes 1770 r., ref. No. 29/6/0/1/28.
Nowakowski K., Klientelizm jako forma korupcji, “Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 69 (2007) z. 1, pp. 213—230.
Opaliński E., Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587—1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1995.
Opisanie parafii w Stryszowie ks. F. Kolendowicza, ref. No. II.4.4.
Parish Archive in Stryszów, Fundationes parochiae Stryszów. XVIII wiek, ref. No. III.1.3.
Personalia ks. J. Dembińskiego, ref. No. V.2.
Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, ed. by W. Uruszczak, Kraków 2015.
Rederowa D., Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796—1809). Część I: Zagadnienia urbanistyczne, “Rocznik Krakowski” 34 (1957) z. 2, pp. 62—178.
Reinhard W., Introduction: Power Elites, State Servants, in: Power Elites and State Building, ed. by W. Reinhard, Oxford 1996, pp. 1—18.
Śreniawski S., Rzeczpospolita i Galicja w latach 1772—1795: uwagi o programie politycznym ziemiaństwa polskiego, “Przegląd Historyczny” 43 (1952) No. 1, pp. 83—104.
Szady B., Prałatury i kanonie kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie w II połowie XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki I Muzea Kościelne” 86 (2006), pp. 331—354.
Szczepaniak J., Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku: studium prozopograficzne, Kraków 2010.
Teczka parafii Stryszów, ref. No. APA 300, brak nr kart.
Teki Antoniego Schneidra, Materiały do encyklopedii krajoznawczej Galicji Antoniego Schneidra, hasła: Myślenice cyrkuł. Różne wykazy podatkowe, dotyczące m.in. Kościoła i duchowieństwa, z lat 1784—1830, ref. No. 29/684/0/1/1828.
Testamenty szlachty krakowskiej XVII—XVIII wiek. Wybór tekstów źródłowych z lat 1650—1799, ed. by A. Falniowska-Gradowska, Kraków 1997.
Urzędnicy województwa krakowskiego XVI—XVIII wieku. Spisy, eds. S. Cynarski, A. Falniowska-Gradowska, A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.
Parish Archive in Stryszów, Varia I, ref. No. III.1.7.
Parish Archive in Stryszów, Varia II, ref. No. III.1.8.
Visitatio ecclesiarum parochialium, praebendarum, capellarum, hospitalium atque confraternitatum, nec non beneficiorum in decanatibus Oswiecimensis et Zathoriensis, archidiaconatus et officialatus Cracoviensis existentium per R.D. Franciscum Lanckoroński, canonicum cathedralem Cracoviensem, visitatorem delegatum a.D. 1747 et 1748 expedita, ref. No. AV 35.
Walczak K., Klejnot miasta zaginiony. Zarys dziejów krakowskiego kościoła Wszystkich Świętych do końca XVI wieku, “Folia Historica Cracoviensa” 19 (2013), pp. 133—158.
Wybranowski A., Ze starych wspomnień: silva rerum, Lwów 1887.
Zielińska Z., Mechanizm sejmikowy i klientela radziwiłłowska za Sasów, “Przegląd Historyczny” 62 (1971), z. 3, pp. 397—419.
Zygmunt Kaszowicz (Kaszewicz), CAC, https://cac.historia.uj.edu.pl/osoba/724928_Zygmunt_Kaszowicz_Kaszewicz?lang=pl (19.11.2020).
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
