Związki teologii krzyża św. Bonawentury z mistyką Karmelu. Z kręgu powinowactwa sztuki franciszkańskiej i karmelitańskiej na wybranych przykładach sztuki z XIV i początku XV wieku
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.2081Słowa kluczowe:
ampułki z Ziemi Świętej, Lignum Vitae, eremici, karmelicka plastyka w średniowieczu, św. Bonawentury traktaty w obrazach Drzewa Życia, karmelici–franciszkanie, powinowactwo sztukiAbstrakt
Pokaźna spuścizna badawcza ojca karmelity Bienignusa Wanata, profesora historii sztuki, inspiruje do dalszych badań – aby wyjaśnić plastykę powstałą w obrębie karmelu w średniowieczu, która była kontynuowana w czasach nowożytnych. W niniejszej pracy zaprezentowany został motyw krzyża jako Lignum Vitae, znany najwcześniej z drobnej plastyki Palestyny obszaru życia pierwszych karmelitów. Podejmujemy próbę związania tej formy krzyża utrwalonej na dewocyjnych przedmiotach przywożonych do Europy z Ziemi Świętej, z tradycją kultu zarówno Maryi, jak i Krzyża. Wskazuje się na pierwsze eremy w Palestynie, następnie na osiedlenie się karmelitów w Italii w połowie XIII i w XIV wieku. Istnieją związki eremickiego życia karmelitów z pierwotnymi formami życia franciszkanów w Italii, zwłaszcza w Umbrii. Podejmowane były w nauce główne kierunki pobożności, następnie kształcenia uniwersyteckiego karmelitów w Italii w XIII i początku XIV wieku. Wskazano na ich ścisły związek z nauką św. Tomasza z Akwinu i pobożnością dominikańską, którą kontynuowali wielcy mistycy karmelu w XVII wieku.W niniejszej pracy wskazuje się na nurt pobożności franciszkańskiej i związek z kontemplacją Krzyża jako Drzewa Życia, którego forma asymilowana była poprzez import z Palestyny ampułek na świętą oliwę oraz innych przedmiotów wotywnych. Taki motyw krzyża znany w ikonografii franciszkańskiej został zaasymilowany również do pobożności karmelu choć wielość konkretnych dzieł sztuki pochodzi z czasów nowożytnych, co potwierdza np. krucyfiks z kościoła pokarmelickiego w Warszawie. Pisma i traktaty św. Bonawentury czytano i kontemplowano w środowisku karmelickim Teksty te ugruntowały motywy krzyża w sztuce.
Bibliografia
Bacci P., Dipinti inediti e sconosciuti di Pietro Lorenzetti, Bernardo Daddi etc. in Siena e nel suo contado, Siena 1939.
Baudrillart A., Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, vol. 11, Paris 1949.
Bieniarzówna H., Piotrowski A., Sanktuarium Maryjne w kościele O. Karmelitów na Piasku, Kraków 1983.
Bonaventura 1274–1974. Il Dottore Serafico nelle raffigurazioni degli artisti, vol. 1, einl. P. Gerlach OFM, testo F. P. Pappini, Grottaferrata (Roma) 1974.
Bonawentura z Bagnoregio, Konferencje o sześciu dniach stworzenia albo oświecenia Kościoła, wydanie synoptyczne tekstu oryginalnego redakcji A oraz B z przekładem polskim, tłum., red. i wstęp A. Horowski OFMCap., Kraków 2008.
Borenius T., An Early Sienense crucifixion, „Burlington Magazine” 56 (1930), s. 123–156.
Cannon J., Pietro Lorenzetti and the history of the Carmelite Order, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 50 (1987), s. 18–28.
Colombo A., Le ampolle metalliche della basilica di Monza, „Rivista di Monza” 1937, s. 21–31.
Dobrzeniecki T., Legenda o Secie i drzewie życia w sztuce średniowiecznej, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 10 (1966), s. 165–204.
Dobrzeniecki T., Maiestas Domini w zabytkach polskich i obcych z Polską związanych, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 17 (1973), s. 5–264.
Favreau-Lilie M. L., Die Italiener im Heiligen Land vom ersten Kreuzzug bis zum Tode Heinrichs von Champagne (1098–1197), Amsterdam 1989.
Friedman E., The Latin hermits of Mount Carmel, Roma 1979 (Institutum Historicum Teresianum. Studia).
Frugoni Ch., Francesco e l’invenzione delle stimmate. Una storia per parole e immagini fino a Bonaventura e Giotto, Torino 1993.
Galizzi A., L’iconografia del Verbo Incarnato da Giovanni da Modena al Francia. Origine e sviluppo di una „Pittura sospetta”, [w:] Il luogo ed il ruolo della città di Bologna tra Europa continentale e Mediterranea. Atti del Colloquio C.I.H.A. 1990, a cura di G. Ferini, A. Emiliani, Bologna 1992, s. 114–115.
Gambosco V., Per conoscere sant’Antonio. La vita – Il pensiero, Padova 1990.
Gilbert C., Some special images for carmelites, [w:] Image and religions, eds. T. Verdon, J. Handerson, New York 1990, 1990.
Gilson E., Die Philosophie des hl. Bonaventura, Freiburg 1960.
Gilson E., Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, tłum. S. Zalewski, Warszawa 1966.
Goff J. Le, Un mystère de l’art dévoilé. Le sang du christ et le fruit de la vigne, [w:] J. Le Goff, Unlong Moyen Âge, Paris 2004, s. 226–237.
Grabar A., Ampoules de Terre Sainte, „Zeitschrift für Kunstgeschichte” 51 (1988), s. 34–56.
Grabar A., Christian iconography. A study of its origins, London 1968.
Grabar A., Les Ampoules de Terre Sainte Monza-Bobbio, Paris 1938.
Hendriks R., La Succession hereditaire Elie le prophete, Bruges 1956.
Itineraria Hierosolymitana et descriptiones Terrae Sanctae, vol. 1, a cura di T. Tobler, A. Molinier, Geneve 1870.
Itineraria Hierosolimitana, saeculi IV–VIII, a cura di P. Geyer, Vindobonae 1898.
Jan od Krzyża doktor Kościoła, Droga na Górę Karmel. Noc ciemna. Żywy płomień miłości. Pieśń duchowa, Kraków 1999.
Karmelita Bosy, Ideał i duch Karmelu, przekład z francuskiego, wyd. M.R.K.B., Kraków 1946.
Kempers B., Kunst, Macht und Mäzenatentum. Der Beruf des Malers in der italienischen Renaissance, München 1989.
Kloten I., La Fortuna di S. Petronio. Il patrono della città e la politica delle immagini, [w:] Il luogo ed il ruolo della città di Bologna tra Europa continentale e Mediterranea. Atti del Colloquio C.I.H.A. 1990, a cura di G. Ferini, A. Emiliani, Bologna 1992, s. 87–101.
Ladis A., Taddeo Gaddi. Critical re-appraisal and catalogue raisonne, Columbia–London 1982
Leclercq H., Ampoules a eulogies, [w:] Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et Liturgie, vol. 2, Paris 1924.
Lignum Vitae, Drzewo życia, tłum. K. Żuchowski OFMBern, [w:] Św. Bonawentura, Pisma teologiczno-ascetyczne, Warszawa 1978, s. 259–284.
Mattelucci A. M., Bologna, [w:] Enciclopedia dell’Arte Medioevale, vol. 3, Roma 1992, s. 576–587.
Monaco G., Santa Maria del Carmine detta „La Bruna”, Naples 1975.
Mottoni B. Faes de., L’Illusione dei sensi? Angeli e sensi in Bonaventura e in Tommaso d’Aquino, „Micrologus. Natura, Scienze e Società Medievali” 10 (2002), s. 294–312.
Napiórkowski S. C., Chrystocentryzm myśli św. Bonawentury, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 21 (1974) z. 2, s. 6–39.
Niezgoda T. C., Człowiek według nauki św. Bonawentury, [w:] Św. Bonawentura. Życie i myśl, red. C. Napiórkowski, I. Zieliński, Warszawa 1976, s. 279–296.
Norman D., Siena and the Virgin. Art and Politics in the Late Medieval City State, New Haven 1999.
Nowe życie w Chrystusie, tłum. K. Żuchowski OFMBern, [w:] Św. Bonawentura, Pisma teologiczno-ascetyczne, Warszawa 1978, s. 303–311.
Officium de Passione Domini. Oficjum o Męce Pańskiej, tłum. i oprac. S. Kafel OFMCap., [w:] Św. Bonawentura, Pisma teologiczno-ascetyczne, Warszawa 1978, s. 191–203.
Os H. Van, Sienese Altarpieces 1213–1460, Groningen 1984.
Płonka-Bałus K., Antyfonarz z roku 1397 w Bibliotece OO. Karmelitów na Piasku w Krakowie. Ze studiów nad iluminatorstwem czeskim przełomu XIV i XV wieku, „Folia Historiae Artium” 27 (1981), s. 35–60.
Praśkiewicz Sz. T., Duchowość Maryjna w Świętym Karmelu, Poznań 2011.
Preiser A., Das Entstehen und die Entwicklung der Predella in der italienischen Malerei, Hildesheim–New York 1973.
Ratzinger J., Świętego Bonawentury teologia historii, tłum. E. I. Zieliński OFMConv, Lublin 2010.
Romanini H., Assisi, [w:] Enciclopedia dell’arte Medievale, vol. 1, Roma 1989.
Romanini H., Il Medioevo. Storia dell’Arte Italiana, vol. 2, Firenze 1988.
Róg R., Karmelici. Duchowość. Historia, Kraków 1997.
Ruth K., Bonaventura, Köln 1956.
Sabatini A., Origini e Antichità della Provincia Toscana dei Carmelitani, „Analecta Ordinis Carmelitanum” 16 (1949), s. 183–220.
Saxl F., A spiritual encyclopedia of the Later Middle Ages, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 5 [1942], s. 82–134.
Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami, tłum., przypisy i wstęp ks. R. Popowski, Warszawa 2014.
Smet J., Historia Zakonu Braci Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, t. 1–4, Kraków 1986.
Steenberghen van F., Filozofia wieku XIII, tłum. I. Zieliński, Lublin 1991.
Sulej M., Św. Bonawentury teologia krzyża, Niepokalanów 1994.
Trajdos T., Fundacja Klasztoru Karmelitów Trzewiczkowych pw. Bożego Ciała w Poznaniu. Kult Eucharystyczny króla Władysława Jagiełły, „Poznańskie Studia Teologiczne” 5 (1984), s. 317–362.
Trajdos T., U zarania Karmelitów w Polsce, Warszawa 1993.
Veuthey L., Filozofia chrześcijańska św. Bonawentury, tłum. E. I. Zieliński OFMConv, Niepokalanów 1996.
„Vitis Mystica seu Tractatus de Passione Domini”. Mistyczny krzew winny czyli traktat o Męce Pańskiej, tłum. i oprac. S. Kafel OFMCap., [w:] Św. Bonawentura, Pisma teologiczno-ascetyczne, Warszawa 1978, s. 163–203.
Wanat B., Matka Boska Szkaplerzna w Czernej, Kraków 1988.
Wanat B., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory Karmelitów i Karmelitanek Bosych 1605–1975, Kraków 1979.
Wanat B., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, t. 1–2, Kraków 1988.
Weitzmann K., Loca Sancta and the representational arts of Palestine, „Dumbarton Oaks Papers” 28 (1974), s. 32–55.
Wojtyła K., Zagadnienie wiary w dziełach św. Jana od Krzyża, [w:] Jan Paweł II o świętych Karmelu, przygot. Cz. Gil OCD, Kraków 1986.
Zieliński J., Herb Karmelu. Historia, symbolika, duchowe przesłanie, Kraków 2001.
Zieliński E., Interpretacje filozofii św. Bonawentury, [w:] Św. Bonawentura. Życie i myśl, red. C. Napiórkowski, I. Zieliński, Warszawa 1976, s. 78–96.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
