Analiza technologiczno-ikonograficzna średniowiecznych kafli z zamku „Lipowiec”
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.2242Słowa kluczowe:
zamek Lipowiec, kafle średniowieczne, motyw ikonograficzny Adama i Ewy, św. Jerzego i Chrystusa w studniAbstrakt
Zamek „Lipowiec” (gm. Babice, pow. Chrzanów, woj. małopolskie) od przełomu XIII i XIV stulecia odgrywał istotną rolę w dziejach Małopolski oraz Kościoła krakowskiego. W kolejnych wiekach był on nie tylko warownią i rezydencją hierarchów, ale także miejscem rekolekcji dla duchownych oraz wiezieniem biskupim. Obecnie zaś – zachowany w formie trwałej ruiny – stanowi jedną z ciekawszych atrakcji turystycznych regionu. Profesjonalne badania historyczno-architektoniczno-archeologiczne tego obiektu przeprowadzone zostały jednak dopiero w drugiej połowie XX w., a pozyskany wówczas materiał zabytkowy po dzień dzisiejszy nie doczekał się szczegółowego opracowania. Niniejszy artykuł zawiera propozycję analizy zespołu średniowiecznych kafli lipowieckiej, odkrytych podczas prac badawczych z lat 1967-1974. Omówienie uwzględnia zarówno aspekt technologiczny, jak i analizę ikonograficzną zabytków. Zaprezentowano również przesłanki, które posłużyły do ustalenia chronologii zespołu – analogie technologiczne i stylistyczne oraz informacje, wynikające z pozycji stratygraficznej danego znaleziska. Integralną część artykułu stanowią tablice z rycinami oraz katalog omówionych obiektów z podziałem na kafle płytowe (grupa I ) oraz garnkowe i miskowe (grupa II).
Bibliografia
Codex Diplomaticus Poloniae, t. 3, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1858
Długosz J., Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis, T. 2: Ecclesiae parochiales, wyd. A. Przeździecki, Cracoviae 1864
Starowolski S., Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego, Kraków 1976, Wydawnictwo Literackie
Abraham W., Sprawa Muskaty, Kraków 1893, nakł. Akademii Umiejętności
Antoniewicz M., Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Geneza – Funkcje – Konteksty, Kielce 1998, wyd. PAN
Arnold S., Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951, wyd. PAN
AS/AW [A. Siemaszko, A. Włodarek], Babice, w: T. Mroczko, M. Arszyński (red.), Architektura gotycka w Polsce, T. 2: Katalog zabytków, Warszawa 1995, wyd. PAN, s. 21-22
Barycz H., Historja[!] Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, nakł. UJ
Bogdanowski J., Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, wyd. PWN, Warszawa 1996
Buśko C., Nurt dworski w ikonografii kafli śląskich, w: K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Zamek, Wrocław 19967, Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych, s. 51-60
Cabalska M., Wczesne średniowiecze, w: B. Ferenc (red.), Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia, Kraków 1969, Wydawnictwo Literackie, s. 134-137
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław 2003, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, Wydawnictwo Literackie
Darnowska – Łukaszewska J., Jacniacka M., Jerzy z Kapadocji. Ikonografia, w: Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1997, kol. 1225-1227
Dąbrowska M., Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk - Łódź 1987, wyd. Ossolineum
F.S. [F. Sikora], Lipowiec, w: A Gąsiorowski (red.), Słownik historyczno – geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 3, z. 3, Kraków 2000, wyd. Ossolineum, s. 670-675
Forster D., Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990, wyd. PAX
Fros H., Sowa F., Księgą imion i świętych, t. 3, Kraków 1998, wyd. WAM, kol. 284-288
Gaczoł A., Zamek Lipowiec, „Spotkania z Zabytkami”, nr 6 (1986), s. 36-38
Gruszecki A., Zamki i pałace małopolskie w XVI w. Cechy reprezentacyjno-mieszkaniowe i obronne, Warszawa 1986, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej
Guerquin B., Zamki śląskie, Warszawa 1957, Wydawnictwo Budownictwo i Architektura
Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1974, wyd. Arkady
Inglot S., Stan i rozmieszczenie uposażenia biskupstwa krakowskiego w połowie XV wieku. Próba odtworzenia zaginionej części „Liber Beneficiorum” Długosza, t. 2, Lwów 1925, nakł. Kasy im. Rektora J. Mianowskiego - Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej
Kajzer L., Z badań nad chronologia i rozplanowaniem zamku w Raciążku, „Ziemia Kujawska”, 7(1985), s. 59-70
Kajzer L., Zamek w Raciążku na Kujawach w świetle nowszych badań, „Zapiski Kujawsko – Dobrzyńskie”, seria C, Włocławek 1980, s. 9-24
Kajzer L., Zamek w Raciążku, Łódź 1990, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Kajzer L., Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X – XVIII wieku, Łódź 1993, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego
Kamińska J., Obronność siedzib rycerskich w świetle archeologii, w: Początki zamków w Polsce, Wrocław 1978, „Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej” t. 12, „Studia i Materiały” nr 5, s. 23-32
Kołodziejski S., Gabriel Leńczyk – prekursor archeologii średniowiecza i okresu nowożytnego w Polsce, „Teki Krakowskie”, nr 16 (2009), s. 76-81
Kołodziejski S., Geneza obronnych rezydencji możnowładztwa w Polsce Piastowskiej, w: G. Semânčuk, A. Mâcel'skì (red.), Castrum, urbis et bellum, Baranavičy 2002, s. 232-236
Kołodziejski S., Obronne siedziby biskupów krakowskich. Zarys problematyki badawczej, w: L. Kajzer (red.), Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej. Kielce 20. IX. 1997, Kielce 1997, wyd. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Kielcach, s. 17-22
Kołodziejski S., Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1994, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego
Kołodziejski S., Uwagi o średniowiecznym budownictwie obronnym biskupów krakowskich, „Teki Krakowskie” nr 3 (1996), s. 135-149
Kopaliński S., Słownik symboli, Warszawa 1990, wyd. Wiedza Powszechna
Kracik J., Ryś G., Dziesięć wieków diecezji krakowskiej, Kraków 1998, Wydawnictwo św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej
Krzyżanowski S., Słownik heraldyczny dla pomocy w poszukiwaniach archeologicznych, Kraków 1870, druk. Wincentego Kirchmayera
Lasota C., Rozpędowski J., Wczesnogotycki dwór książęcy w Jelczu koło Oławy, „Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej” t. 15, „Studia i Materiały” nr 8, Wrocław 1981
Leńczyk G., Drugie sprawozdanie z inwentaryzacji i planowania grodzisk w woj. Krakowskiem[!] w r. 1933, Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności, 34(1934), z. 3, s. 28-33
Leńczyk G., Grodziska i zamczyska w województwie krakowskiem[!], „Z otchłani wieków”, nr 9(1934), s. 47-50
Lipińska O., Z badań nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem północnej części Przedgórza Iłżeckiego, w: Materiały z sesji naukowej „Pradzieje w wczesne średniowiecze w dorzeczu Kamiennej” 19-20.10.1986, Ostrowiec Świętokrzyski 1989, Wydawnictwo Muzeum Historyczno-Archeologicznego, s. 66-82
Ładogórski T., Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958, wyd. Ossolineum
Łepkowski J., Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Księg. G. Gebethnera i R. Wolfa, Warszawa 1863
Łuszczkiewicz W., Zamek Lipowiec i jego turma, Wydawnictwo Akademji Umiejętności, Kraków 1884
Małkowska – Holcerowa T., Lipowiec. Dawny zamek biskupów krakowskich, Warszawa 1989, Wydaw. PTTK Kraj
K. Modzelewski, Między prawem książęcym a władztwem gruntowym, t. 2: Instytucje kasztelanii majątkowych Kościoła w Polsce XII – XIII w., „Przegląd Historyczny”, 71(1980), z. 2, s. 449-480
K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego (X-XIII wiek), Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, wyd. Ossolineum
Motyka J., Kasztelania Chrzanowska, w: Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939, Chrzanów 1998, wyd. Muzeum w Chrzanowie, s. 42-57
Okoński J., Metoda opracowania zbiorów kafli z badań archeologicznych. Przykład zamku w Nowym Wiśniczu, woj. Tarnowskie, Warszawa 1984, wyd. PAN
Okoński J., Z badań nad typologią i zmiennością dekoracji kafli w Polsce, Warszawa 1988, Wydawnictwa PKZ
Pauk Marcin Rafał, Funkcjonowanie regale fortyfikacyjnego w Europie Środkowej w średniowieczu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 51(2003), s. 3-16, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Pavlík Č., Vitanovský M., Encyklopedie kachlů v Čechách, na Moravĕ a ve Slezsku. Ikonografický atlas reliéfů na kachlích gotiky a renesance, Praha 2004, wyd. LIBRI
Pierzak J., Średniowieczny Sławków odsłania swoje tajemnice, Katowice 1988, Śląski Instytut Naukowy
Piskadło A., Grody, zamki, fortece. Budownictwo i architektura obronna do schyłku średniowiecza, wyd. MON, Warszawa 1977
Przybyszewski B., Zarys dziejów diecezji krakowskiej (do roku 1999), Kraków 2000, Wydawnictwo św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej
Rymut K., Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wisła 1968, wyd. Ossolineum
Smoleńska J., Śląskie kafle średniowieczne w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, nr 19(1975), s. 265-283
Szydłowska T., Gotyckie i renesansowe kafle w muzeach Górnego Śląska (katalog wystawy), Bytom 1973, wyd. Muzeum Górnośląskie w Bytomiu
Świechowska A., Wykopaliska na zamku w Wenecji pod Żninem, „Biuletyn Historii Sztuki”, nr 9(1949)
Wójcik M.L., Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie – genealogia – rozsiedlenie, Wrocław 1993, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s. 213-232
Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, red. S. Brzezicki, Ch. Nielsen, Warszawa 2006, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
Zagórowski O., Lipowiec zamek biskupi i dom poprawy dla księży, „Nasza Przeszłość”, nr 12(1960), s. 173-220
Zlat M., Zamek średniowieczny jako problem historii sztuki, w: Początki zamków w Polsce, „Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej” t. 12, „Studia i Materiały” nr 5, Wrocław 1978, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, s. 97-111
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2018 Joanna Małocha
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
