W poszukiwaniu prawdy zbawiennej? Ogólny zarys modelowego przebiegu dysputy wyznaniowej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (XVI–XVII w.)
DOI:
https://doi.org/10.15633/tes.08407Słowa kluczowe:
reformacja, dysputy religijne, strategie argumentacyjneAbstrakt
The progress of the Reformation in the Polish-Lithuanian Commonwealth, significantly gaining momentum since the 1570s, contributed to the development of religious tolerance in the Crown and Lithuania and caused that public religious disputes became an atractive tool for religious canvassing. The early modern confessional disputatio was modelled at that time on the Latin disputatio, which had been functioned in schools and universities as an effective method of teaching, studing and examination. The paper aims to reconstruct the general outline of the religious disputation in the Polish-Lithuanian Commonwealth during the later 16th and early 17th centuries. The analysis and theses of Donaldo Felipe presented in his book The Post-Medieval ‘Ars Disputandi’ (1991) serve as a methodological point of reference. The article examins on the area of Polish sources realisations of each of the key disputational moves: thesium propositio, obiectio, assumptio, responsio or solutio, exceptio.
Bibliografia
Teksty źródłowe
Dysputa lubelska 1615 [w:] Kot S., Dysputacyj braci polskich katalog z rękopisu Andrzeja Lubienieckiego młodszego, „Reformacja w Polsce” 1939, nr 9–10, s. 456–464.
Gradowski Marcin, Relacyja prawdziwa dysputacyjej nowogrodzkiej, która się działa dnia 9 stycznia roku Pańskiego 1616, Wilno: Józef Karcan, [b.r.].
Mikołajewski Daniel, Dysputacyja wileńska, którą miał ks. Marcin Śmiglecki Soc[ietatis] Jesu z ks. Danielem Mikołajewskim, sługą Słowa Bożego de prymatu Petri, Toruń: Andrzej Koteniusz, 1599.
Piotrowski Grzegorz [Radzymiński Adrian], Pogrom lewartowski to jest o wygranej ks. Adryjana Radzymińskiego Societatis Jesu, Theologa disputacyjej, którą w roku 1592, dnia 13 i 14 stycznia z ewangeliki i nowokrzczeńscami jawnie miał w Lewartowie, Kraków: Jakub Siebeneicher, 1592.
[Powodowski Hieronim], Dysputacyja wtóra księdza Hieronima Powodowskiego z śmigielskimi różnobożany. O trzech personach w jednymże Bóstwie i o krzczeniu małych dziatek. Odprawowana w Śmiglu 2 dnia lipca roku 1592, Poznań: Barbara Wolrab i dziedzice Jana Wolraba, 1592.
Przylepski Jan [Radzymiński Adrian], Dysputacyja lubelska ks. Adryjana Radzymińskiego […] z Statoriuszem ministrem nowokrzczeńskim o przedwieczności Bóstwa Pana i Boga naszego Jezusa Chrystusa dnia 22 i 23 maja roku 1592, Kraków: Jakub Siebeneicher, 1592.
Statorius-Stojeński mł. Piotr, Dysputacyja lubelska Piotra Statoriusa sługi słowa Bożego o przedwiecznym Bóstwie Syna Bożego z ks. Adryjanem Radzimińskim jezuitą, [Kraków]: Aleksy Rodecki, [1592] [Biblioteka Narodowa, sygn. SD XVI.Qu.6426].
Szamotulski Stanisław [Powodowski Hieronim?], Dysputacyja ks. Hieronima Powodowskiego z ministrem zboru nowoariańskiego śmigielskiego Janem Krotowicjuszem, o niektórych artykułach przedwiecznego Bóstwa Syna Bożego i Trójce Przenaświętszej, tamże w zborze śmigielskim odprawowana […] dnia 27 grudnia w roku 1581, [Poznań: Jan Wolrab, 1581].
[Śmiglecki Marcin], Dysputacyja wileńska, którą miał ks. Marcin Śmiglecki Societatis Iesu z ministrami ewanjelickimi […] o jednej widomej głowie Kościoła Bożego, Kraków: Drukarnia Łazarzowa, 1599.
[Śmiglecki Marcin], Opisanie dysputacyjej nowogrodzkiej, którą miał ks. Marcin Śmiglecki […] z Janem Licyniuszem, Wilno: Drukarnia Akademii Societatis Iesu, [po 25.01.1594].
Wądłowski Łukasz [Zygrowiusz Jan], Dysputacyja nowogrodzka odprawowana roku Pańskiego 1616 dnia 9 stycznia szczyrze wydana, Lubcz: […], [b.r.].
[Wojciech z Kalisza], Krótkie a prawdziwe opisanie dysputacyjej, która była w Lewartowie anno 1592 d. 13 i 14 stycznia, w której ks. Radzimiński theses dał, a Calissius rektor lewartowski i ks. Franciszek minister kurowski i pan Jan Niemojewski opugnowali, Kraków: Sebastian Sternacki, [1592].
opracowania
Angelelli I., The Techniques of Disputation in the History of Logic, „The Journal of Philosophy” 1970, vol. 67, no. 20, s. 800–815.
Ashwort J.E., Language and Logic in the Post-Medieval Period, Dordrecht 1974.
Ashworth J.E., Renaissance Man as Logician: „Josse Clichtove (1472–1543) on Disputations, „History and Philosophy of Logic” 1986, no. 7, s. 15–29.
Chang K., From Oral Disputation to Written Text. The Transformation of the Disputation in Early Modern Europe, „History of Universities” 2004, vol. 19, no. 2, s. 129–187.
De Rijk L.M., Logica Modernorum. A contribution to the history of early terminist logic, vol. 1, Assen 1962.
Felipe D., The Post-medieval ‘Ars Disputandi’ [PhD Dissertation], Austin 1991.
Fuchs T., Konfession und Gespräch. Typologie und Funktion der Religionsgespräche in der Reformationszeit, Köln 1995.
Jedin H., An welchen Gegensätzen sind die vortridentinischen Religionsgespräche zwischen Katholiken und Protestanten gescheitert, „Theologie und Glaube” 1958, Bd. 48, s. 50–55.
Kenny A., Pinborg J., Medieval Philosophical Literature [w:] Cambridge History of Late Medieval Philosophy, N. Kretzmann, A. Kenny, J. Pinborg (eds.), Cambridge 1983, s. 9–42.
Markowski M., Teoretyczne podstawy dialogu filozoficznego i teologicznego na średniowiecznych uniwersytetach, „Studia Warmińskie” 2004–2005, s. 33–40.
Medieval Formal Logic. Obligationes, Insolubles and Consequences, M. Yrjönsuuri (ed.), Dordrecht–Boston–London 2000.
Risse W., Logic der Neuzeit, vol. 1–2, Stuttgart 1964.
Ryszka-Kurczab M., „Aby każdy miłośnik prawdy onej szukając, z czytania jej dojść mógł”. Sposoby uwiarygodniania przekazu w szesnastowiecznych relacjach z polskich dysput wyznaniowych, „Terminus” 2018, t. 20, z. 2(47), s. 165–193.
Ryszka-Kurczab M., The terms of conducting vernacular religious disputes in the Polish-Lithuanian Commonwealth during the later sixteenth and early seventeenth centuries [w:] True Worriors? Negotiating Dissent in the intellectual Debate (c. 1100–1700), G. Claessens, W. Decock, F. Della Schiava, W. Druwé, W. Francois (eds.), Turnhout 2023 [w druku].
Weijers O., In Search of the Truth. A History of Disputation Techniques from Antiquity to Early Modern Times, Turnhout 2013.
Weijers O., The Development of Disputation between the Middle Ages and Renaissance [w:] Continuities and Disruptions between the Middle Ages and the Renaissance, C. Burnett, J. Meirinhos, J. Hamesse (eds.), Turnhout 2008, s. 139–150.
Weijers O., The Various Kinds of Disputation in the Faculties of Arts, Theology and Law (ca. 1200–1400) [w:] Disputatio (1200–1800), M. Gindhart, U. Kundert (eds.), Berlin–New York 2010, s. 21–31.
Żarnecka-Biały E., Historia logiki dawniejszej. Teksty i komentarze, Kraków 1995.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
