„O cerkwiach chłop się pyta, któremu nulla o Bogu cognitio, nulla fides…”. Wyznaniowe motywy powstania Chmielnickiego w opiniach szlachty Rzeczypospolitej
DOI:
https://doi.org/10.15633/tes.10401Słowa kluczowe:
Ukraina, Kozacy, Chmielnicki, wojna religijna, Kościół, szlachta, RzeczypospolitaAbstrakt
The article is an attempt to answer the question of whether the nobility of the Republic of Poland was aware of the religious nature of the Cossack uprising of 1648. The proper lecture presents the views of the nobility on the religious motives underlying the armed resistance of the Cossacks against the Republic of Poland. These views had a fundamental influence on the nobility’s assessment of the nature of the Cossack uprising. A detailed analysis is presented, concerning such sources as correspondence, regional assembly instructions, occasional and journalistic literature, and the works of historiographers and memoirists. The analysis of the presented source material has proven that the nobility of the Republic of Poland was convinced of the religious overtones of the Cossack uprising. However, it should be clearly emphasized that this belief was based mainly on news reaching the nobility about the persecution of Catholic priests and the plundering of their temples by the Cossacks, and about the help provided to the Zaporozhians by the Orthodox clergy. The tendency of the Cossacks to put forward religious postulates, noticed by the nobility, was in itself devoid of – in their understanding – any deeper religious motivation and served primarily to implement the particular interests of the Zaporozhians.
Bibliografia
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
Archiwum Radziwiłłów, dz. II, ks. 14.
Zbiór Branickich z Suchej, nr 30/43.
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie
rkps 378, 379, 2576, 2580.
Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie
rkps 360, 367, 1062.
Teki Pawińskiego, rkps 8324.
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
rkps 3564.
Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny m. Lwiw
f. 9, op. 1, ks. 399.
Lwiwska Nacionalna Naukowa Biblioteka Ukrajiny Imeni W. Stefanyka Nacionalnoji Akademiji Nauk Ukrajiny, Lwiw
f. 5, nr 198/II, nr 225/II, nr 680/I, nr 2098/II.
ŹRÓDŁA DRUKOWANE
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 21: Lauda wiszeńskie 1648–1673, A. Prochaska (wyd.), Lwów 1911.
Akty, otnosiaszczijesia k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii, sobrannyje i izdannyje Archieograficzeskoju, t. 3: 1638–1657, Sanktpietierburg 1861.
Arma Cosacica. Poezja okolicznościowa o wojnie polsko-kozackiej 1648–1649, P. Borek (oprac.), Kraków 2005.
Białobocki J., Poematy rycerskie, P. Borek (wstęp i oprac.), Kraków 2004.
Dokumenty Bohdana Chmielnic´koho 1648–1657, І. Krypjakewycz, І. Butycz (oprac.), Kyjiw1961.
Dokumienty ob Oswoboditielnoj wojnie ukrainskogo naroda 1648–1654 gg., А. Z. Baraboj et al. (red.), Kijew 1965.
Dżereła z istoriji Nacionalno-wyzwolnoji wijny ukrajins´koho narodu 1648–1658 rr., t 1: 1648–1649 rr., о. J. Mycyk (oprac.), Kyjiw 2012.
Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego, księga pamiętnicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna wydana staraniem i nakładem C.K. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego przez A.Z. Helcla, Kraków 1864.
Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), J. Dzięgielewski (oprac.), Warszawa 2000.
Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka różnych spraw i dziejów dawnych i teraźniejszych czasów, z wieku i życia mego na tym padole świata, ile pamięć moja mogła znosić i wiedzieć, o czem z czytania jako i z widzenia na piśmie po sobie w krótce (po krótce) i na potomne czasy potomkom moim zostawuję; chcącemu wiedzieć z czytania tych książek w posiedzeniu przy dobrej myśli dla zabawy, pod rokiem od narodzenia Syna Bożego w Trójcy Jedynego, Twórcę wszego (wszystkiego), Pana Wiekuistego 1620, K. W. Wójcicki (wyd.), t. 1–2, Warszawa 1853.
Kochowski W., Historya panowania Jana Kazimierza, t. 1, E. Raczyński (wyd.), Poznań 1859.
Litopys Samowydcia, J. І. Dzyra (wyd.), Kyjiw 1971.
Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów (1630–1707), A. Rachuba (red.), H. Lulewicz, A. Rachuba (oprac.), Warszawa 2003.
Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich XVII w., S. Przyłęcki (wyd.), Lwów 1842.
Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza Wazy 1648–1668. Publicystyka–eksorbitancje–projekty–memoriały, t. 1: 1648–1660; t. 3: 1665–1668, S. Ochmann-Staniszewska (oprac.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989; Wrocław–Warszawa 1991.
Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 3: 1647–1656, A. Przyboś, R. Żelewski (tłum. i oprac.), Warszawa 1980.
Rudawski J. W., Historja polska od śmierci Władysława IV aż do pokoju oliwskiego, czyli dzieje panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1660 r., t. 1, W. Spasowicz (tłum. i oprac.), Sankt-Petersburg–Mohylew 1855.
Sielanki Józefa Bartłomieja i Szymona Zimorowiczów, K. J. Turowski (wyd.), Przemyśl 1857.
Wojna domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą, potym Szwedami i z Węgry, przez lat dwanaście za panowania najjasnieyszego Jana Kazimierza króla polskiego tocząca się. Na cztery podzielona księgi ojczystą muzą od Samuela z Skrzypny Twardowskiego, Kalisz 1681.
Wossojedinienije Ukrainy s Rossijej. Dokumienty i matieriały w triech tomach, P. P. Gudzenko et al (red.), t. 2: 1648–1651 gody, Moskwa 1953.
OPRACOWANIA I ARTYKUŁY NAUKOWE
Borek P., Kozaczyzna w historycznej epice wierszowanej połowy XVII w. [w:] Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wyznań. XVI–XVIII wiek, T. Ciesielski, A. Filipczak-Kocur (red.), Warszawa–Opole 2008, s. 235–250.
Borek P., Od Piławiec do Humania. Studia staropolskie, Kraków 2005.
Borek P., Słowo wstępu [w:] J. Białobocki, Poematy rycerskie, P. Borek (wstęp i oprac.), Kraków 2004.
Chynczewska-Hennel T., Jakowenko N., Społeczeństwo–religia–kultura [w:] Między sobą. Szkice historyczne polsko-ukraińskie, T. Chynczewska-Hennel, N. Jakowenko (red.), Lublin 2000, s. 111–151.
Częścik Ł., Sejm warszawski w 1649/50 roku, Wrocław 1978.
Dąbrowski J. S., Dlaczego ratyfikowano ugodę zborowską 1649 roku? [w:] Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, J. Stolicki, M. Ferenc, J. S. Dąbrowski (red.), Kraków 2010, s. 87–120.
Hrycak J., Ukraina. Wyrwać się z przeszłości, J. Majewska-Grabowska, K. Kotyńska (tłum.), Kraków 2023.
Kubala L., Jerzy Ossoliński, t. 2, Lwów 1883.
Lasocki Z., Białobocki Jan [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 2, W. Konopczyński (red.), Kraków 1936.
Mironowicz A., Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza, Białystok 1997.
Ochmann-Staniszewska S., Powstanie Chmielnickiego w świetle polskiej publicystyki okresu panowania Jana Kazimierza Wazy [w:] Epoka „Ogniem i mieczem we współczesnych badaniach historycznych. Zbiór studiów, M. Nagielski (red.), Warszawa 2000.
Płochij S., Papstwo i Ukraina. Politika rimskoj kurii na ukrainskich ziemlach w XVI-XVII ww., Kijew 1989.
Płochyj S., Naływajkowa wira: kozactwo ta relihija w rann´omodernij Ukrajini, Kijiw 2006.
Plokhy S., The Cossacks and Religion in Early Modern Ukraine, New York 2001.
Sokyrko O., Kozac´kyj Mars. Derżawa ta wijs´ko Kozac´koho Het´manatu w dobu Militarnoji rewoluciji, 1648–1764, Kijiw 2023.
Starczenko N., Ukraińskie światy Rzeczypospolitej, T. Hodana, K. Kotyńska (tłum.), Kraków 2024.
Sysyn F. E., Between Poland and the Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil, 1600–1653, Cambridge 1985.
Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych. 1646–1648. Opowiadanie i źródła, t. 2: Polska w r. 1648, Lwów 1869.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autorzy publikujący w czasopiśmie udzielają jego wydawcy zgody o następującej treści:
- Autor zachowuje autorskie prawa majątkowe do utworu, a jednocześnie udziela wydawcy czasopisma zgody na jego pierwszą publikację w wersji drukowanej i wersji online na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe oraz zgody na wykonywanie opracowań, w tym przekładów.
- Autor ma możliwość udzielania zgody niewyłącznej na opublikowanie utworu w wersji, która ukazała się w czasopiśmie (np. zamieszczenia go w repozytorium instytucjonalnym lub opublikowania w książce), wraz z informacją o jego pierwszej publikacji w czasopiśmie.
- Autor może umieścić swój utwór online (np. w repozytorium instytucjonalnym lub na swojej stronie internetowej) jeszcze przed zgłoszeniem utworu do czasopisma.
