Oddziały kozackie i Kozacy w milicjach prywatnych w Rzeczypospolitej w XVIII w. Nowe spojrzenie
DOI:
https://doi.org/10.15633/tes.10406Słowa kluczowe:
Rzeczpospolita Obojga Narodów, Ukraina, wojska nadworne, oddziały kozackie, Kozacy, hajdamacyAbstrakt
At the beginning of the 18th century, based on decisions made in 1699, the Cossack units, the so-called registered ones, which had earlier supported the state army in the defence of the south-eastern provinces of the Polish-Lithuanian Commonwealth for over 150 years, were liquidated. Those experiences related to numerous Cossack rebellions, the last in 1701–1703, meant that until 1792 it was not decided to recreate units recruited from Cossacks in the state army. However, the magnates and gentry were willing to use such units, by taking advantage of the applicable law, and they decided to maintain a court army. In the south-eastern provinces, having private militias was necessary in the face of raids by haidamaks (native bandits), Moldavian bandits, and Cossacks from the territories of Russia. Cossack units were easy to form due to a large recruitment base and cheap to maintain. The latter was due to granting farms exempt from all feudal services except compulsory police and military service. It is no wonder that Cossack units were an important, sometimes dominant element of the court armies of such large landowners as Chodkiewicz, Jabłonowski, Lubomirski, Potocki, or Radziwiłł (but with the reservation that only on their estates in Ukraine) presented in the article. The total number of court Cossack units was certainly much smaller than the 30,000 given by Kitowicz. However, they still constituted a significant group of combatants in the service of the magnates and the borderland nobility, protecting but also threatening their estates.
Bibliografia
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
Archiwum Radziwiłłowskie, dz. IV, nr 575; dz. VII, nr 450, 614, 653.
Archiwum Roskie, Korespondencja, pudło X, nr 1, pudło XIV, nr 30, pudło XXII, nr 46, pudło XXV, nr 18, pudło XXVIII, nr 164; Korespondencja, Suplement nr 5, 6, 8, 10, 15, 17, 18, 19.
Zbiór Anny Ksawerowej z Potockich Branickiej, dz. I, nr 1260–1263, 1678–1680, 2450.
Lubomirscy z Małej Wsi, nr II c/77.
Archiwum Narodowe w Krakowie
Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, nr 296.
Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu
rkps 544.
Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny, m. Kyjiw
f. 49, op. 2, nr 1614, f. 236, op. 2, nr 360.
ŹRÓDŁA DRUKOWANE
Hieronima Floriana Radziwiłła diariusze i pisma różne, M. Brzezina (oprac. i wstęp), Warszawa 1998.
Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Z. Goliński (red.), M. Dernałowicz (wstęp), Warszawa 1985.
Podraza A. i Rostworowski E., Materiały do sytuacji na Ukrainie Prawobrzeżnej i ruchów hajdamackich lat 50-tych i 60-tych XVIII wieku z korespondencji Jerzego Wandalina Mniszcha, „Przegląd Historyczny” 1956, t. 47, z. 1, s. 143–160.
Radziwiłł U. K., Dyaryusz podiazdu mego na Haydamakow z Berdyczowa expedyowanego Roku Pańskiego 1749, s.l. et a. – za przedrukiem diariusza dokonanym przez P. Borka w: Od Piławiec do Humania. Studia staropolskie, Kraków 2005.
Volumina Legum. Prawa, konstytucye y przywileie Krolestwa Polskiego, Wielkiego Xięstwa Litewskiego y wszystkich prowincyi należących na walnych seymiech koronnych…, J. Ohryzko (wyd.), t. VI, Petersburg 1859.
OPRACOWANIA I ARTYKUŁY NAUKOWE
Borek P., Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycja, Kraków 2001.
Ciesielski T., Archiwum sądu powiatowego w Bałcie jako źródło do dziejów szlachty polskiej nad rzeką Kodymą w pierwszych dekadach XIX wieku [w:] Nad rzeką Kodymą. Studia nad dziejami polskich i ukraińskich pograniczy na przestrzeni wieków / Na riczci Kodyma. Doslidżennia z istoriji Ukrajiny i Polszczi, red. T. Ciesielski, A. Korytko, W. Kusznir, Odessa 2018, s. 53–83.
Ciesielski T., Kozacy w oddziałach wojskowych i milicyjnych w Rzeczypospolitej w XVIII w. [w:] Od Zborowa do NATO (1649–2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XXI wieku, M. Franz, K. Pietkiewicz (red.), Toruń 2009, s. 308–329.
Ciesielski, O hajdamaczyźnie w latach 1733–1763 [w:] W kręgu Hadziacza A.D. 1658. Od historii do literatury, P. Borek (red.), Kraków 2008, s. 181–198.
Ciesielski T., Milicje magnackie i ich potencjał militarny w połowie XVIII wieku. Zarys problematyki [w:] Wobec króla i Rzeczpospolitej. Magnateria w XVI–XVIII wieku, E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz (red.), Kraków 2012, s. 773–791.
Ciesielski T., Stosunki polsko-ukraińskie w XVIII w. w historiografii polskiej i ukraińskiej, „Piwdennyj Archiw. Istoryczni nauky” 2004, t. 16, s. 53–60.
Ciesielski T., Wprowadzenie [w:] Korespondencja Andrzeja Potockiego. Hetman polny koronny 1684–1691, T. Ciesielski, M. Franz, A Wołoszyn (oprac.), Warszawa–Bellerive-sur-Allier 2021, s. 11–59.
Ciesielski T., Wstęp [w:] Korespondencja i gazetki rękopiśmienne Jędrzeja Kitowicza z lat 1771–1776, T. Ciesielski, S. Górzyński, F. Wolański (oprac.), Warszawa–Bellerive-sur-Allier 2017, s. 9–52.
Czeppe M., Potocki Franciszek Salezy [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVII, E. Rostworowski (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983, s. 814–823.
Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Toruń 1991.
Dymnicka-Wołoszyńska H., Potocki Stanisław [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVIII, E. Rostworowski (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984–1985, s. 156–158.
Hurżij O., Czuchlib T., Het´manska Ukrajina, Kyjiw 1999.
Kłyszejko B., Wojska prywatne Radziwiłłów nieświeskich w okresie 1719–1762, Warszawa 2015, maszynopis nieopublikowanej drukiem rozprawy doktorskiej obronionej w 2017 r. w Instytucie Historii PAN w Warszawie.
Kobierecki M., Walewscy herbu Kolumna w XVII–XVIII wieku. Genealogia. Majętności. Działalność publiczna, Łódź 2008.
Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1961, t. VII, cz. 2, s. 45–93.
Lech M. J., Milicja Radziwiłłów jako oręż feudałów w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi i Litwie, „Rocznik Białostocki” 1962, t. 3, s. 33–60.
Lech M. J., Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej w walce z ruchami chłopskimi na Białorusi, „Rocznik Białostocki” 1961, t. 2, s. 101–142.L
Łoła O. P., Hajdamac´kyj ruch na Ukrajini 20–60 rr. XVIII st., Kyjiw 1965.
Machynia M., Wojskowość ordynacji ostrogskiej za Sanguszków (1720–1764). Wybrane aspekty, cz. 1: Autorament narodowy, „Ostroz´ka dawnyna. Naukowyj zbirnyk” 2019, t. 6, s. 53–96, cz. 2: Autorament cudzoziemski, „Ostroz´ka dawnyna. Naukowyj zbirnyk” 2020, t. 7, s. 92–114.
Machynia M., Czarnobylski garnizon Jana Mikołaja Chodkiewicza 1759–1792 [w:] Militarne tradycje Kędzierzyna-Koźla, Śląska i Rzeczypospolitej, t. II, T. Ciesielski (red.), Zabrze 2013, s. 147–182.
Majewski W., Jędrzej Kitowicz a konfederacja barska, „Napis. Tom poświęcony literaturze okolicznościowej i użytkowej” 2001, seria VII: Bellona, Klio, Kamena…. Literatura wobec wojen, s. 326–328.
Majewski W., Mohyła Andrzej [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXI, E. Rostworowski (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 580–582.
Omelczuk W., Narodne powstannia 1734–1738 rr. na Prawobereżnij Ukrajini ta joho misce u suspilno-politycznomu żytti i miżnarodnych widnosynach, Kyjiw 2003.
Pasztor M., Milicje magnackie Radziwiłłów: Michała Kazimierza „Rybeński” i Karola Stanisława „Panie Kochanku” – skład, organizacja, funkcje [w:] Trudne stulecia. Studia z dziejów XVII i XVIII wieku ofiarowane Profesorowi Jerzemu Michalskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Ł. Kądziela, W. Kriegseisen, Z. Zielińska (red.), Warszawa 1994, s. 134–144.
Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
Rakutis V., Radivilų milicija XVIII a., „Karo archyvas” 2005, t. XX, s. 101–162.
Rawita-Gawroński F., Historya ruchów hajdamckich (w XVIII w.), t. 1: Ruina, t. 2: Koliszczyzna, Brody 1913.
Rostworowski E., Lubomirski Franciszek Ksawery [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVIII, E. Rostworowski (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków 1973, s. 32–33.
Rostworowski E., Potocki Stanisław Szczęsny [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXVIII, E. Rostworowski (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1984–1985, s. 183–202.
Rulikowski E., Lisianka [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski (red.), Warszawa 1884, s. 302–308.
Rulikowski E., Żabotyn [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. XIV, B. Chlebowski, J. Krzywicki, F. Sulimierski (red.), Warszawa 1895, s. 721–725.
Serczyk W. A., Hajdamacy, Kraków 1972.
Serczyk W. A., Koliszczyzna, Kraków 1968.
Sokyrska W. W., Srogosz T., Hajdamacy i koliszczyzna w historiografii polskiej i ukraińskiej. Polsko-ukraiński dwugłos, „Przegląd Nauk Historycznych” 2017, t. 16 nr 2, s. 7–41.
Srogosz T., Między wojną a modernizacją. Studia z dziejów kresów południowo-wschodnich Rzeczypospolitej w XVII–XVIII wieku, Częstochowa 2016.
Stangreciuk M., Udział Kozaków w polityce dynastycznej króla Jana III Sobieskiego [w:] Od Zborowa do NATO (1649–2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVII do XXI wieku, M. Franz, K. Pietkiewicz (red.), Toruń 2009, s. 266–307.
Szczygielski W., Lubomirski Stanisław [w:] Polski słownik biograficzny, t. XVIII, E. Rostworowski (red.), Wrocław–Warszawa–Kraków 1973, s. 50–53.
Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, Warszawa 1937.
Urbański T., Rok 1683 na Podolu, Ukrainie i w Mołdawii. Szkic historyczny z czasów panowania Jana III Sobieskiego, Lwów 1907.
Wagner M., Stanisław Jabłonowski (1634–1702). Polityk i dowódca, Siedlce 1997.
Wagner M., „W cieniu szukamy jasności chwały”. Studia z dziejów panowania Jana III Sobieskiego (1684–1696), Siedlce 2002.
Wojtasik J., „Wojsko JKMci i Rzeczypospolitej zaporoskie” w dobie króla Jana III Sobieskiego [w:] Od Żółkiewskiego i Kosińskiego do Piłsudskiego i Petlury z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVI do XX wieku, J. Wojtasik (red.), Warszawa 2020, s. 69–81.
NETOGRAFIA
Kroll P., Jan III Sobieski wobec Kozaczyzny w latach 1676–1683, https://www.wilanow-palac.pl/jan_iii_sobieski_wobec_kozaczyzny_w_latach_1676_1683.html, [dostęp: 22.10.2024].
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
