Sztuka okopowa a cmentarze — przykłady nekropolii wojskowych czasów I wojny światowej położonych na terenie współczesnej Polski
DOI:
https://doi.org/10.15633/tes.11103Słowa kluczowe:
cmentarze galicyjskie, cmentarze tymczasowe, cmentarze wojskowe, I wojna światowa, Polska, sztuka okopowaAbstrakt
Celem szkicu było ukazanie jak dotąd niewzmiankowanego w literaturze przedmiotu zagadnienia wykorzystania sztuki okopowej przy tworzeniu nekropolii czasów wielkiej wojny. Przyjęto obecną w literaturze definicję sztuki okopowej zaproponowaną przez Nicholasa Saundersa. W tekście zaprezentowano przykłady zdobienia tymczasowych grobów wojennych elementami nawiązującymi zarówno do wyposażenia i ekwipunku żołnierzy, jak i pozostałości po ostrzale artyleryjskim, takich jak łuski po pociskach, hełmy, czapki, bagnety. W dalszej części zasygnalizowano obecność szeroko pojmowanej sztuki okopowej w założeniach nekropolii wojskowych tworzonych przez architektów skupionych w Krakowskim Oddziale Grobów Wojennych. Tworząc stałe cmentarze wojskowe, uwzględniano lokalizację czasem bezpośrednio nawiązującą do starć zbrojnych, sporadycznie sięgano po tak przemawiający w swej symbolice artefakt, jak krzyż zdobiony łuskami karabinowymi.
Bibliografia
Affek-Bujalska B., Groby i cmentarze żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej na terytorium Polski (cz. 1), „Przeszłość i Pamięć. Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa” 1999 nr 4 (13), s. 8–18.
Affek-Bujalska B., Groby i cmentarze żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej na terytorium Polski (cz. 2), „Przeszłość i Pamięć. Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa” 2000 nr 1 (14), s. 16–24.
Ajdacki P., Tywoniuk P., Cmentarze wojenne: Warszawa, Otwock 2008.
Am Grabe des Kameraden, karta pocztowa, w zbiorach autora.
Barwacz J. (oprac.), Cmentarz nr 216 — Mikołajowice, https://www.mtg-malopolska.org.pl/cmentarzewojenne.html (29.09.2024).
Bobulski S. ks., Nasze cmentarze z I wojny światowej, Sobolów 1989.
Broch R., Hauptmann H., Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914–1915, przekład filologiczny H. Sznytka, opracowanie, wstęp i przypisy Jerzy J. P. Drogomir, Tarnów 1994.
Bubula E., Cmentarze wojenne nr 360 (Słupia) oraz 361 (Krasne Lasocice), Limanowa 1997.
Bąk A., Bik M., Grott O., Karolczuk M., Śladami Armii Krajowej w Małopolsce. Przewodnik historyczno-krajoznawczy, cz. 2, Kraków 2021.
Cisek J., Przeciw bolszewikom. Amerykańscy piloci w obronie Polski przed sowietami, tłum. T. Bieroń, Poznań 2023, s. 295–296.
Cmentarze i pomniki I wojny światowej. Stan badań i ochrony, red. M. Karczewska, Białystok 2019.
Cmentarz wojenny nr 352 — Marcinkowice, https://visitmalopolska.pl/obiekt/-/poi/cmentarz-wojenny-nr-352-w-marcinkowicach (22.11.2024).
Cmentarz wojenny z I wojny światowej nr 352 w Marcinkowicach, https://grobywojenne.malopolska.uw.gov.pl/pl-PL/Home/Obiekt/149 (22.11.2024).
Cmentarz w Wólce Łasieckiej, https://parkilodzkie.pl/bpk/historia-i-kultura/cmentarze-i-mogily/cmentarz-w-wolce-lasieckiej (9.10.2024).
Die Soldatengräber aud dem Schlachtfeld von Soldau, karta pocztowa wydana przez Tiedruck von Knackstedt & Co., Hamburg 22 Phot. Leipziger Presse-Büro, w zbiorach autora.
Drożdż M., Szachownica z pawim piórem. Trzy tuziny lotniczych opowieści o ludziach i wydarzeniach związanych z Krakowem, Kraków 2013.
Duda O., Cmentarze z I Wojny Światowej w Galicji Zachodniej, Warszawa 1995.
Dąbrowski M., Cmentarze wojenne z lat I wojny światowej w dawnym województwie lubelskim, Lublin 2004.
Figiel R., Cmentarze wojenne z 1915 na terenie dawnego powiatu ostrowskiego — miejsca pamięci i pamięć miejsc, w: Kurpiowszczyzna — kultura, historia, gospodarka. Wybrane zagadnienia, pod red. J. Gołoty, J. Mironczuka, Ostrołęka 2017, s. 89–103.
Fotografie cmentarzy wojennych na terenie Galicji Zachodniej, na Morawach i na Śląsku, Archiwum Narodowe w Krakowie, zespół Wojskowy Urząd Opieki nad grobami wojennymi Okręgu Korpusu nr V w Krakowie, sygn. 29/275/0/-/62.
Fotografie cmentarzy wojennych na terenie Galicji Zachodniej, na Morawach i na Śląsku, Archiwum Narodowe w Krakowie, zespół Wojskowy Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi Okręgu Korpusu nr V w Krakowie [1914] 1918–1923, sygn. 29/275/0/-/61.
Frodyma R., Cmentarze i groby z okresu I wojny światowej w województwie podkarpackim, w: Bieszczadzkie lwy 1914/1915. Szkice z działań militarnych w Beskidach w okresie Wielkiej Wojny, red. A. Olejko, K. Rejman, Rzeszów 2020, s. 239–254.
Frodyma R., Cmentarze wojenne z I wojny światowej. Gawęda przewodnicka, cz. 1: Okręg I — Nowy Żmigród, Okręg II — Jasło, Krosno 2005.
Frodyma R., Cmentarze wojenne z I wojny światowej. Gawęda przewodnicka, cz. 2: Okręg III — Gorlice, Okręg IV — Łużna, Okręg V — Pilzno, Krosno 2019.
Frodyma R., Cmentarze wojenne z I wojny światowej na ziemi tarnowskiej, Krosno 2017.
Frodyma R., Wokół biegu wojennego Sanu. Żołnierskie cmentarze w Bieszczadach z lat 1914/1915, w: Bieszczadzkie lwy 1914/1915. Krew na Połoninach. Wielka Wojna na obu brzegach Sanu i jej skutki, t. 2, red. A. Olejko, K. Rejman, Rzeszów 2024, s. 247–255.
Galik P., I wojna światowa na starych pocztówkach, Łódź 2008.
Goniewicz A., Przewodnik powstańczy 1919, 1920, 1921, pod red. Z. Woźniczki, Warszawa 2021.
Gorlice: Cmentarz wojskowy. Friedhof der bei Gorlice gefallenen Helden, karta pocztowa wydana przez Wydawnictwo artystycznych widokówek „Polonia” prof. Adam Wilusz, Jarosław 1916, w zbiorach autora.
Grób w leju po pocisku artyleryjskim na drodze Tarnów–Stefanowice, Narodowe Archiwum Cyfrowe, fotografia, sygn. 3/1/0/1/42; https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5921513/obiekty/307536 (3.10.2024).
Ich habe es nicht gewolt, karta pocztowa wydana przez Albert Fink, Verlag und Anfertigung, Berlin W8, Friedrichstr. 74, w zbiorach autora.
Johannisburg — Heldenfriedhof der 50 Grenadiere, karta pocztowa wydana przez Stengel & Co, G.m.b.H. Dresden, w zbiorach autora.
Józefiak S., Biegała B., Za Boga i Ojczyznę. Przewodnik po miejscach spoczynku Wielkopolan poległych w latach 1918–1921, Poznań 2020.
Kaczyński A. R., Cmentarze legionowe na Wołyniu, Warszawa 2011.
Karczewska M., Sto lat będą trwać bez opieki niczyjej… Cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej w Białymstoku i powiecie białostockim, Białystok 2017.
Kondukt w drodze na cmentarz wojskowy. Na pierwszym planie trumna na powozie w kształcie kadłuba samolotu, Narodowe Archiwum Cyfrowe, fotografia, sygn. 3/1/0/7/474/3, https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/5983825/obiekty/328131 (3.10.2024).
Kot K., Krzyże wykonane z pocisków i elementów uzbrojenia, https://straznicyczasu.pl/viewforum.php?f=401 (29.09.2024).
Kot K., Krzyż ze szrapneli I, https://straznicyczasu.pl/viewtopic.php?t=2389 (29.09.2024).
Kot K., Krzyż ze szrapneli III, https://straznicyczasu.pl/viewtopic.php?f=401&t=8715 (29.09.2024).
Kot K., Skała — krzyż ze szrapneli na cmentarzu, https://straznicyczasu.pl/viewtopic.php?f=401&t=3198 (29.09.2024).
Kozioł M., Groby, kwatery i cmentarze wojenne z lat 1914–1920 na terenie Gminy Kraków, Kraków 2008.
Kozyckyj A., Lotnictwo rosyjskie nad Galicją 1914–1915 i w bitwie gorlickiej 1915 r., w: Lotnictwo w Przełamaniu Gorlickim 1915 r. Spojrzenie po 100 latach, red. A. Olejko, A. Kharuk, Gorlice–Rzeszów 2015.
Kriegergräaber im Felde und daheim, Munchen 1917.
Kroh A., Piękne odpoczywanie. Cmentarze wojenne Beskidu Niskiego, Nowy Sącz 1991.
Krzanicki M., Nie tylko propaganda. Fotografia wojenna w okresie I wojny światowej w Austro-Węgrzech, Rosji i Niemczech, w: Legionowe kadry. Narodziny polskiego reportażu wojennego, red. A. Wybicki, Kraków 2014, s. 99–137.
Kunicki J., Zapomniana Wielka Wojna 1914–1918. Ziemia olecka, Olecko 2021.
Lewkowicz H., Cmentarz Zasański w Przemyślu ma również swoją ciekawą historię, https://nowiny24.pl/cmentarz-zasanski-w-przemyslu-ma-rowniez-swoja-ciekawa-historie/ar/9045533 (24.10.2024).
Lis M., By nie zatarł ich czas… Śladami mogił i cmentarzy wojennych I wojny światowej w powiatach: sandomierskim, opatowskim i staszowskim, Sandomierz 2001.
Mazur E., Gmina Łużna w czasie I wojny światowej i losy cmentarzy żołnierskich znajdujących się na jej terenie, Łużna 2019.
Mikulski M. J., Austro-węgierskie fortyfikacje polowe w Galicji i Królestwie Kongresowym (1914–1916), w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci IV — w 95 rocznicę bitwy gorlickiej, Gorlice, 2.05.2010, red. M. Łopata, K. Ruszała, Gorlice 2011, s. 82–113.
Milewska W., Zientara M., Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914–1918, Kraków 1999.
Na szlaku bojowym z I Brygadą Legionów Polskich. Pamiętnik Wilhelma Wilczyńskiego, wstęp i oprac. A. Jędrzejewska, P. Waingertner, Warszawa–Bełchatów 2012.
Nieuważny A., Zapomniana wojna 1914–1918: front wschodni, Olszanica 2015.
Odsłonięcie pomnika w Wólce Łasieckiej (5.11.2016), https://meteor2017.blogspot.com/2016/10/odsoniecie-pomnika-w-wolce-asieckiej.html (9.10.2024).
Oettingen U., Cmentarze I wojny światowej w województwie kieleckim, Warszawa–Kraków 1988.
Oettingen U., Obraz wojny w literaturze wspomnieniowej żołnierzy Legionów Polskich, w: I wojna światowa w literaturze i innych tekstach kultury. Reinterpretacja i dopełnienia, red. A. Jamrozek-Sowa, Z. Ożóg, A. Wal, Rzeszów 2016, s. 165–182.
Oettingen U., Pamięć o Legionach Polskich w krajobrazie czasu wojny 1914–1918 między Wisłą a Pilicą, w: Z Oleandrów ku Niepodległej — odniesienia, interpretacje, pamięć, red. K. K. Daszyk, T. Kargol, Kraków 2024, s. 327–355.
Oleńczak P., Sobieraj T., Cmentarze i groby wojenne na Mazowszu, Warszawa 2017.
Olszewski W., Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli, Poznań 2008.
Operacja łódzka i cmentarze z Wielkiej Wojny na terenie powiatu pabianickiego, oprac. tekstu M. Z. Jaśniewski, Pabianice 2019.
Orman K., Orman P., Wielka Wojna na Jurze. Działania i cmentarze wojenne z roku 1914 na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej i terenach przyległych, Kraków 2015.
Orman P., Cmentarze z lat 1914–1918 w regionie częstochowskim, w: Częstochowa w czasie pierwszej wojny światowej. Historia, język, kultura, red. G. Majkowski, Częstochowa 2014, s. 413–429.
Orman P., Jurajskie cmentarze i kwatery wojenne, w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci II — śladami I wojny światowej, Gorlice, 25.10.2008, red. M. Łopata, Gorlice 2009, s. 4–17.
Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Lwów 1917.
Pannenko T., Od Nidy do Styru. Z walk II baonu 5 PP i I Brygady, Warszawa 1917.
Partridge A., Pomiędzy zapomnieniem a zamazywaniem pamięci. Opieka nad cmentarzami wielkiej wojny w Małopolsce na przestrzeni ostatnich stu lat, w: Dziedzictwo wielkiej wojny w krajobrazie oraz pamięci. Powiat tarnowski i gmina Pleśna. Wspólne wyzwanie, red. P. Juśko, R. Stankowski, Tarnów–Pleśna 2016, s. 148–176.
Patridge A., Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914–1918 w Małopolsce, fot. R. Korzeniowski, Kraków 2005.
Patridge A., Wybrane zagadnienia symboliki cmentarzy z I wojny na tle europejskich tradycji sepulkralnych, w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci, Gorlice 27.10.2007, red. M. Dziedziak, Gorlice 2008, s. 69–76.
Pałosz J., Cmentarze wojenne z I wojny światowej w północnej Małopolsce. Studium destrukcji przestrzeni pamięci, w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci IV — w 95 rocznicę bitwy gorlickiej, Gorlice, 2.05.2010, red. M. Łopata, K. Ruszała, Gorlice 2011.
Pałosz J., Śmiercią złączeni. O cmentarzach z I wojny światowej na terenach Królestwa Polskiego administrowanych przez Austro-Węgry, Kraków 2012.
Piasecki K., Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej, w: Konserwacja zapobiegawcza środowiska, t. 5: Dziedzictwo militarne, red. W. Borkowski, W. Brzeziński, J. Wysocki, Warszawa 2017, s. 315–327 (Archaeologia Hereditas, 9).
Polska w roku 1914/15, zeszyt 1: Pobojowisko, wstęp S. Dzikowski, Warszawa 1915.
Rajkiewicz A., Cmentarze pierwszowojenne w Orzyszu i okolicach, w: Ziemia orzyska I wojna światowa — cmentarze i pomniki, Orzysz 2017, s. 16–75.
Rolski J., Ku wiecznej pamięci poległych Legionistów, „Nowości Ilustrowane” 12 (1915) nr 25, s. 2.
Ruszała K., Trzy cmentarze z okresu I wojny światowej w Jaśle, w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci II — śladami I wojny światowej, Gorlice 25.10.2008, red. M. Łopata, Gorlice 2009, s. 17–40.
Ruszała K., Wielka Wojna w małym mieście. Gorlice w latach 1914–1918, Kraków 2015.
Ruszała K., Zachodniogalicyjskie cmentarze na pocztówkach wydawanych przez oddział grobownictwa wojennego. Projekty a realizacja, w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci, Gorlice 27.10.2007, red. M. Dziedziak, Gorlice 2008, s. 27–40.
Ruszała K., Źródła i szkice do historii cmentarzy wojennych w Gorlicach. Wybrane materiały archiwalne poświęcone grobom i cmentarzom wojennym z zespołu Akt miasta Gorlice w Archiwum Państwowym w Rzeszowie o/Skołyszyn, w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci III — śladami I wojny światowej, Gorlice, 24.10.2009, red. M. Łopata, Gorlice 2010, s. 62–81.
Rybicki A., Fotografia wojskowa i wojenna ze zbiorów Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie, Kraków 2008.
Rybicki A., Legionowe kadry. Narodziny polskiego reportażu wojennego, red. A. Wybicki, Kraków 2014.
Rybicki A., Legionowe strzały, w: Legionowe kadry. Narodziny polskiego reportażu wojennego, red. A. Wybicki, Kraków 2014, s. 137–180.
Rybicki A., W drodze do niepodległości. Legiony Polskie w zbiorach Muzeum Fotografii w Krakowie, Kraków 2018.
Saunders N., Trench Art, Malta 2002.
Saunders N., Trench Art, „History Today” 53 (2003) no. 11, s. 32–37.
Saunders N., Trench Art: A Brief History and Guide, 1914–1939, Barnsley 2011.
Saunders N., Trench Art: Materialities and Memories of War, Oxford 2003.
Schubert J., Austriackie cmentarze wojenne w Galicji z lat 1914–1918, Kraków 1992.
Schubert J., Austro-węgierskie cmentarze wojskowe z okresu I wojny światowej w Krakowie i okolicy, w: Sztuka cmentarna. Sympozjum międzynarodowe: dokumenty, red. O. Czerner, I. Juszkiewicz, Wrocław 1995, s. 143–175.
Schubert J., Cmentarze żołnierskie bitwy pod Limanową i Łapanowem (2–12 grudnia 1914). Analiza form i przestrzeni, Kraków 2020.
Schubert J., „Co było dalej na wschodzie” czyli trochę informacji o Inspekcji Grobów Żołnierskich w Przemyślu (w latach 1916–1918), w: Materiały z konferencji naukowej: Znaki pamięci III — śladami I wojny światowej, Gorlice, 24.10.2009, red. M. Łopata, Gorlice 2010, s. 5–34.
Schubert J., Inspekcja grobów żołnierskich w Przemyślu. Powstanie i działalność w Galicji Środkowej 1915–1918, Kraków 2012.
Schubert J., Kim byli? — kilka słów o projektantach cmentarzy wojskowych zbudowanych w Przemyślu w latach 1915–1916, „Wiadomości Konserwatorskie” 23 (2008), s. 58–70.
Schubert J., Organizacja grobownictwa wojennego w monarchii austro-węgierskiej. Dziewiąty Wydział Grobów Wojennych (Kriegsgräber-Abteilung) przy Ministerstwie Wojny — powstanie i działalność w latach 1915–1918, „Czasopismo Techniczne. Architektura” 106 (2009) nr 13, 3-A, s. 169–200.
Siedlecki M., Z ziemi lubelskiej: jesień 1915, Kraków 1916.
Sztuka w mundurze. Krakowski Oddział Grobów Wojennych 1915–1918. Art in Uniform. The War Graves Department in Kraków 1915–1918, Kraków 2022.
Szymborski W., Sztuka okopowa: formy, przykłady, a także jej wykorzystanie w badaniach naukowych — kilka propozycji, „Perspektywy Kultury” 35 (2021) nr 4, s. 339–364; https://doi.org/10.35765/pk.2021.3504.20
Szymborski W., Sztuka okopowa a jej wykorzystanie w dydaktyce historii, „Perspektywy Kultury” 36 (2022) nr 1, s. 209–229.
Szymborski W., Sztuka okopowa — profanum wkraczające w sferę sacrum na przykładzie wybranych drukowanych wspomnień polskich żołnierzy z czasów I wojny światowej, w druku.
Szymborski W., Tanks on Monuments, Monument Tanks. On Trench Art and „Gratitude Memorials”, „Trimarium” 2023 nr 4, s. 47–94; https://doi.org/10.55159/tri.2023.0104.02.
Szymborski W., Wojskowe pamiątki i sztuka okopowa we wspomnieniach polskich żołnierzy czasów I wojny światowej, w druku.
Szymoniczek J., Losy niemieckich cmentarzy wojennych z okresu I wojny światowej, „Rocznik Polsko-Niemiecki” 22 (2014), s. 64–80.
Tomczyk R., Pochówki wojskowe z pierwszej wojny światowej na terenie Lwowa i powiatu lwowskiego. Zarys problemu, „Historia Slavorum Occidentis” 13 (2023) nr 2 (37), s. 117–151.
Winterton M., The Archaeology of the Royal Flying Corps. Trench Art, Souvenirs and Lucky Mascots, Yorkshire–Philadelphia 2022.
Wojno R., Mogiły i cmentarze z wojen 1918–1920 na Lubelszczyźnie, „Przeszłość i Pamięć. Biuletyn Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa” 2012 nr 39, s. 126–135.
Wojtanowicz M., Cmentarz wojenny nr 216 Łukanowice, https://maps.app.goo.gl/xYaorjhF8bTvYACa8 (8.10.2024).
Wystawa pamiątek wojennych. Bitwa gorlicka 1915 r., karta pocztowa, w zbiorach autora.
Łopata M., Cmentarz wojenny nr 91 w Gorlicach, „Magury. Rocznik krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu” 4 (2004), s. 69–103.
Bączyk J., Bilski A., Na stoku Cytadeli Poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach, Poznań 2005.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Wiktor Szymborski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autorzy publikujący w czasopiśmie udzielają jego wydawcy zgody o następującej treści:
- Autor zachowuje autorskie prawa majątkowe do utworu, a jednocześnie udziela wydawcy czasopisma zgody na jego pierwszą publikację w wersji drukowanej i wersji online na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe oraz zgody na wykonywanie opracowań, w tym przekładów.
- Autor ma możliwość udzielania zgody niewyłącznej na opublikowanie utworu w wersji, która ukazała się w czasopiśmie (np. zamieszczenia go w repozytorium instytucjonalnym lub opublikowania w książce), wraz z informacją o jego pierwszej publikacji w czasopiśmie.
- Autor może umieścić swój utwór online (np. w repozytorium instytucjonalnym lub na swojej stronie internetowej) jeszcze przed zgłoszeniem utworu do czasopisma.
