Salvator Mundi: późnogotyckie płótno z Krakowa, wzorowane na niezachowanym obrazie niderlandzkim. Propozycja nowego datowania oraz identyfikacja fundatora

Abstrakt

Obraz przedstawiający Chrystusa jako Salvatora Mundi został namalowany temperą na płótnie, bez zaprawy; pochodzi z katedry na Wawelu, a przechowywany jest w krakowskim Muzeum Katedralnym. Obraz ten przez długi czas uważany był za nowożytny; dopiero konserwacja i badania przed wystawą Wawel 1000-2000 pozwoliły na ostateczne stwierdzenie, że jest to dzieło późnogotycke i zarazem jedyny zachowany małopolski średniowieczny obraz na płótnie. Wyniki badań konserwatorskich zostały opublikowane przez Małgorzatę Schuster-Gawłowską, a analiza stylu i ikonografii – przez Helenę Małkiewiczównę, która ustaliła, że krakowski obraz powstał najprawdopodobniej na podstawie niderlandzkiego pierwowzoru. Wydaje się, że popularne w całej Europie w 2 poł. XV w. przedstawienia Chrystusa Salvatora Mundi, występujące w różnych wariantach, mogą wywodzić się z niezachowanych do dziś pierwowzorów z warsztatów Jana van Eycka i Rogiera van der Weydena – to właśnie na podstawie tego ostatniego zapewne skomponowany został obraz z Krakowa. Dotychczas obraz datowany był na lata ok. 1480-90, wydaje się jednak, że datowanie to jest nieco za wczesne. Datowanie postaci i szat Chrystusa, jako wzorowanego na starszym pierwowzorze, nie wydaje się miarodajne (choć warto zauważyć, że sposób kształtowania rysów twarzy Chrystusa wykazuje podobieństwo do twarzy postaci z innego małopolskiego obrazu, tzn. ze Zwiastowania z Cięciny z Muzeum Narodowego w Krakowie), natomiast analiza stylistyczna postaci fundatora wskazuje raczej na początki XVI stulecia. Niemożliwy do zidentyfikowania wśród krakowskich duchownych fundator, kanonik herbu Jasieńczyk w wieku ok. 50-60 lat, mógł po prostu pochodzić z innego ośrodka – namalowanie obrazu na płótnie z dużym prawdopodobieństwem wskazuje na to, że dzieło od początku było przeznaczone do transportu. Niewykluczone zatem, że fundatora można jednak zidentyfikować jako Jakuba Karczewskiego (h. Jasieńczyk), kanonika płockiego i od 1509 kustosza w Warszawie, który ur. się ok. 1450, studiował w Krakowie i zmarł po 1521. Obraz mógł zostać przez niego zamówiony w Krakowie przy wykorzystaniu kontaktów biskupa płockiego Erazma Ciołka, a zatem przed wyjazdem Karczewskiego do Warszawy; datowanie ok. 1509 r. wydaje się zresztą uzasadnione analizą stylistyczną obrazu. Nie wiadomo, co działo się z obrazem aż do drugiej połowy XVII wieku, gdy został przemalowany (poprawienie herbu) i powieszony na nowych hakach – jest on bowiem w tym kontekście po raz pierwszy wzmiankowany w katedrze na Wawelu w l. 1680-81. Być może zatem, wbrew dotychczasowym założeniom, dopiero w 2 poł. XVII wieku obraz ten trafił po raz pierwszy do krakowskiej katedry – to właśnie w tym czasie klucznikiem na zamku był Stanisław Karczewski Jasieńczyk, który mógł podarować do katedry odziedziczony po przodkach obraz. Metryki z katedry na Wawelu notują chrzty dwóch synów Stanisława Karczewskiego (w 1660 i w 1663) oraz jego drugie (?) małżeństwo (w 1670) – uczytelnienie herbu, które w tym czasie wykonano, z dużym prawdopodobieństwem mogło wiązać się właśnie z przekazaniem obrazu do katedry przez Karczewskiego Jasieńczyka.