„Stołeczny” Sondergericht. Niemiecki Sąd Specjalny w Krakowie (Sondergericht Krakau) 1939–1945
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.30101Słowa kluczowe:
sąd specjalny, prawo karne, Generalne Gubernatorstwo, okupacja, ŻydziAbstrakt
Artykuł stanowi monograficzne opracowanie niemieckiego Sądu Specjalnego w Krakowie (Sondergericht Krakau). Był to okupacyjny sąd karny działający w latach 1931–1945. W tekście omówiono wszystkie najistotniejsze aspekty działalności: właściwość miejscową i rzeczową, ustrój, organizację, obsadę kadrową, orzecznictwo oraz jego odbiór w świetle okupacyjnej prasy, a także kwestię ewakuacji. Artykuł oparto głównie na źródłach archiwalnych zgromadzonych w ramach szerokiej kwerendy archiwalnej, obejmującej archiwa niemieckie i polskie. Wykorzystano metodę historyczną, formalno-dogmatyczną (charakterystyczną dla nauk prawnych) oraz statystyczną. Przedstawiono podstawową statystykę oraz obliczono liczbę osób skazanych na karę śmierci. Tekst ma charakter deskryptywny i opiera się na źródłach dotychczas niewykorzystanych.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Delegatura Rządu RP na Kraj, sygn. 202/IV, t. 1.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie, 307/18, t. 1; 604/6.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, GK 108/3, 5, 9, 13, 17, 18, 21, 23, 27, 31, 32, 39, 42, 43, 55, 65, 70, 73, 99, 138, 139.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, GK 94/8502; GK 94/8550; GK 97/8.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, BU 0330/251, t. 2.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Niemiecki Zakład Karny w Krakowie, sygn. 76, 77.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Niemieckie Więzienie w Nowym Wiśniczu, sygn. 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 19, 20, 23, 24, 26, 27, 30, 33, 43, 48, 49a, 53, 55, 58, 60, 69, 73, 74, 76, 79, 87, 98, 100, 104, 108, 113.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Samodzielne Więzienie w Nowym Sączu, sygn. 2, 9.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Niemiecki Zakład Karny w Tarnowie, sygn. 1, 6, 21, 25, 54, 62, 72, 73, 75.
Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie, P-77 Sąd Specjalny przy Sądzie Niemieckim we Lwowie, sygn. 60.
Archiwum Państwowe w Warszawie, Sąd Specjalny w Warszawie, sygn. 1843.
Bundesarchiv Berlin, R 3001/9803/7/1; R 3001/9803/7/2; R 137 I/696, 1261, 1264, 1265, 1270, 1274, 1275, 1303, 1401, 1402, 1410, 1429, 1442, 1460.
Bundesarchiv Ludwigsburg, B 162/18478.
Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, XVII. HA Schlesien, Rep. 222c Oberlandesgerichtsbezirk Kattowitz, Nr. 1497.
Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie, S 61/2012/Zn, t. 1, 5, 11, 12, 18, 19.
Akty prawne
Dritte Verordnung über Aufenthaltsbeschränkungen im Generalgouvernement vom 15. Oktober 1941/Trzecie rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 15 października 1941 r., „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement”/„Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa” 1941 Nr 99, s. 595.
Jugendgerichtsgesetz vom 16. Februar 1923, „Reichsgesetzblatt” Teil 1,1923 Nr 14, s. 135.
Kriegswirtschaftsverordnung vom 4. September 1939, „Reichsgesetzblatt” Teil 1, 1939 Nr 163, s. 1609.
Strafgesetzbuch für das Deutsche Reich vom 15. Mai 1871, „Reichsgesetzblatt” 1871 Nr 24, s. 127.
Verordnung gegen Gewaltverbrecher vom 5. Dezember 1939, „Reichsgesetzblatt” Teil 1, 1939 Nr 244, s. 2378.
Verordnung gegen Volksschädlinge vom 5. September 1939, „Reichsgesetzblatt” Teil 1, 1939 Nr 168, s. 1679.
Verordnung über Aufenthaltsbeschränkungen im Generalgouvernement vom 13. September 1940/Rozporządzenie o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 13 września 1940 r., „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement” Teil 1/„Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa” Część 1, 1940 Nr 55, s. 288.
Verordnung über die Bekämpfung der Geschlechtskrankheiten im Generalgouvernement vom 22. Februar 1940/Rozporządzenie o zwalczaniu chorób płciowych w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 22 lutego 1940 r., „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete” Teil 2/„Dziennnik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów” Część 2, 1940 Nr 15, s. 81.
Verordnung über die Kennzeichnung von Juden und Jüdinnen im Generalgouvernement vom 23. November 1939/Rozporządzenie o oznaczeniu żydów i żydówek w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 23 listopada 1939 r., „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete 1939”,/„Dziennnik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów” 1939 Nr 8, s. 61.
Verordnung über die Meldepflicht polnischer Offiziere vom 31. Juli 1940/Rozporządzenie o obowiązku meldowania się oficerów polskich z dnia 31 lipca 1940 r., „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete”/„Dziennnik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów” 1940 Nr 49, s. 235.
Verordnung über die Strafrechtspflege gegen Polen und Juden in den eingegliederten Ostgebieten vom 4. Dezember 1941, „Reichsgesetzblatt” Teil 1, 1941 Nr 140, s. 759.
Verordnung über die Wehrmachtgerichtsbarkeit gegen Zivilpersonen im Generalgouvernement vom 26. Januar 1940/Rozporządzenie o sądownictwie wojskowym w sprawach osób cywilnych w Generalnym Gubernatortwie z dnia 26 stycznia 1940, „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete” Teil 1/„Dziennnik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów” Część 1, 1940, Nr 9, s. 41.
Verordnung über Sondergerichte im Generalgouvernement vom 15. November 1939/Rozporządzenie o Sądach Specjalnych w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 15 listopada 1939 r., „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete”,/„Dziennnik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów” 1939 Nr 6, s. 34.
Verordnung über Strafen und Strafverfahren bei Zuwiderhandlungen gegen Vorschriften auf dem Gebiet der Bewirtschaftung bezugsbeschränkter Erzeugnisse vom 6. April 1940, „Reichsgesetzblatt” Teil 1, 1940 Nr 62, s. 610.
Verordnung zum Schutz gegen jugendliche Schwerverbrecher vom 4. Oktober 1939, „Reichsgesetzblatt” Teil 1, 1939 Nr 199, s. 2000.
Verordnung zur Bekämpfung der Preistreiberei vom 21. Januar 1940/Rozporządzenie celem zwalczania podbijania cen z dnia 21 stycznia 1940 r., „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete” Teil 1/„Dziennnik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów” Część 1, 1940 Nr 3, s. 8.
Prasa
Banda opryszków przed sądem. 40–50 włamań na koncie przewinień, „Goniec Krakowski” z 22.11.1940.
Bandenführer zum Tode verurteilt. Verbrecherkönig von Sanok ging ins Garn – Von den Polen aus dem Kerker freigelassen Läden geplündert – Jüdischer Komplize floh schwerverletzt, „Krakauer Zeitung” z 12.01.1940.
Bandyta skazany na karę śmierci, „Goniec Krakowski” z 20.03.1942.
Bestjalskie morderstwo rabunkowe, „Goniec Krakowski” z 25.04.1941.
Die frühere Geliebte heimtückisch ermordet. Vom Sondergericht zum Tode verurteilt, „Krakauer Zeitung” z 7.02.1941.
Dwa wyroki śmierci w Krakowie, „Kurier Częstochowski” z 16.08.1942.
Dwukrotny wyrok śmierci, „Nowy Głos Lubelski” z 8.10.1940.
Dziesięć razy skazany na śmierć, „Goniec Krakowski” z 4.04.1940.
Epilog afery korupcyjnej w związku z wysiedlaniem żydów z Krakowa. Kupiec Reichert skazany na 8 lat więzienia, „Goniec Krakowski” z 6.02.1941.
Fałszywy „kapitan Gestapo” – zwyczajny szalbierzem, „Goniec Krakowski” z 31.08.1940.
Gewaltverbrecher hingerichtet. Das Haus eines Dorfschulzen überfallen, „Krakauer Zeitung” z 14.03.1942.
Juden schacherten mit Diebesgut. Interessante Streislichter aus der Verhandlung vor dem deutschen Sondergericht. Sieben „ahnungslose” Juden stellten alles auf den Kopf, „Krakauer Zeitung” z 15.12.1939.
Kara śmierci za rabunek, „Goniec Krakowski” z 18.05.1940; Todesstrafe für schweren Raub verhängt. Einsames Gehöft überfallen – Geld gefordert – Hausherrin und Schwiegersohn misshandelt, „Krakauer Zeitung” z 17.05.1940.
Kara więzienia dla niesumiennego policjanta, „Goniec Krakowski” z 5.03.1941.
Kara więzienie za nielegalny ubój, „Goniec Krakowski” z 15.02.1941.
Matkobójca skazany na karę śmierci, „Goniec Krakowski” z 17.01.1942.
Mord w więzieniu, „Goniec Krakowski” z 21.01.1942.
Plünderer und Erpresser. Die Zusammensetzung des Sondergerichts in Krakau – Zwei Fälle aus den Verhandlungen Zuchthaus für gesinnungslose Lumpen, „Krakauer Zeitung” z 23.11.1939.
Polnische Deserteure gingen auf Raub. Zuchthausstrafen durch das deutsche Sondergericht – Vom Gefängnis zur Hochzeit. Ein Langfinger wollte seinem Glück nachhelfen, „Krakauer Zeitung” z 14.12.1939.
Rana zdradziła sprawcę, „Kurier Częstochowski” z 29.08.1940.
Skazany na śmierć za posiadanie broni, „Goniec Krakowski” z 7.12.1940.
Skazany za paskarstwo, „Goniec Krakowski” z 7.12.1940.
Surowa kara za przemyt dewiz, „Goniec Krakowski” z 7.12.1940.
Surowe kary za ubój rytualny, „Goniec Krakowski” z 21.11.1940; 2 lata ciężkiego więzienia za ubój rytualny, „Kurier Częstochowski” z 21.11.1940.
„Szczur dworcowy” skazany na trzy lata ciężkiego więzienia, „Goniec Krakowski” z 27.09.1940.
Sześć lat więzienia za rabunek i zgwałcenie, „Goniec Krakowski” z 21.11.1940.
Tłum znęcał się nad lotnikami niemieckimi. Dalsze wyroki Sądu Specjalnego, „Kurier Częstochowski” z 1.02.1940.
Vater und Sohn auf der Anklagebank. Dieser Pferdekauf hatte einen Haken – Deutsches Sondergericht sühnte umfangreiche Diebstähle durch hohe Gefängnis- und Geldstrafen, „Krakauer Zeitung” z 5.01.1940.
Verbotener Waffenbesitz: Todesstrafe. Gewalttätiger Bandit hingerichtet, „Krakauer Zeitung” z 28.09.1940.
Wieloletnie ciężkie więzienie za kradzieże kolejowe, „Nowy Głos Lubelski” z 23–24.03.1941.
„Wstydziła się” nosić opaskę, „Kurier Częstochowski” z 13.08.1940.
Wykonanie dwóch wyroków śmierci za nieprawne posiadanie broni, „Goniec Krakowski” z 30.08.1940.
Wykonanie wyroku śmierci na trzech opryszkach, „Goniec Krakowski” z 9.08.1940.
Wyrok na sprawcę mordu rabunkowego, „Goniec Krakowski” z 13.06.1941.
Wyrok śmierci na bandytę, „Goniec Krakowski” 11.02.1942.
Wyrok śmierci na bandytę, „Goniec Krakowski” z 29.08.1941.
Wyrok śmierci na bandytę, „Goniec Krakowski” z 31.03.1940.
Wyrok śmierci na bandytę, „Kurier Częstochowski” z 16.05.1942.
Wyrok śmierci na żonobójcę, „Goniec Krakowski” z 12.02.1942.
Wyrok śmierci w Nowym Sączu, „Goniec Krakowski” z 21.11.1940.
Wyrok śmierci za posiadanie broni, „Goniec Krakowski” z 1.05.1941.
Zuchthaus für Devisenverbrecher. Sie verkauften Reichsmark zum Überkurs, „Krakauer Zeitung” z 2.10.1942; Wyrok na sprawców przestępstw dewizowych, „Goniec Krakowski” z 8.04.1941; Banknoty w termosie, „Gazeta Lwowska” z 9.10.1941.
Zum Tode verurteilt. Sühne für bestialische Mordtat, „Krakauer Zeitung” z 20.03.1941.
Zwei Todesurteile vollstreckt. Schutz vor kriminellen Elementen, „Krakauer Zeitung” z 20.01.1940; Skazany na śmierć morderca ojca – sadysty, „Kurier Częstochowski” z 21–22.01.1940.
Zwei Todesurteile vollstreckt. Schutz vor kriminellen Elementen, „Krakauer Zeitung” z 20.01.1940.
lat więzienia za defraudację, „Goniec Krakowski” z 16.05.1941.
lata więzienia za słuchanie zagranicznych stacyj radiowych, „Goniec Krakowski” z 25.08.1940.
Opracowania
Biberstein A., Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985.
Bratko J., Gestapowcy, kontrwywiad, konfidenci, konspiratorzy, Kraków 1990.
Chwalba A., Okupacyjny Kraków w latach 1939–1945, Kraków 2002.
Czocher A., Drobna przestępczość pospolita w okupowanym Krakowie na podstawie akt więźniów więzienia przy ul. Senackiej (tzw. więzienie św. Michała) z lat 1939–1945, w: Polska pod okupacją 1939–1945, red. M. Przegiętka, M. Grądzka-Rejak, M. Hańderek, S. Kalbarczyk, S. Piątkowski, M. Sikora, T. Toborek, J. Wróbel, t. 3, Warszawa 2019.
Encyklopedia Krakowa, Warszawa–Kraków 2000.
Graczyk K., Opinia profesora Władysława Woltera w sprawie działalności sądów niemieckich na obszarach polskich w okresie najazdu hitlerowskiego, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 1 (2021), s. 221–257.
Graczyk K., Skazany nazistowski sędzia. Sprawa Alberta Michela przed Sądem Okręgowym w Krakowie (1948–1949), w: Nazwać zbrodnie po imieniu.
Ustalenia Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w sprawie zbrodni z okresu II wojny światowej, red. S. Karowicz-Bienias, R. Leśkiewicz, A. Pozorski, Warszawa 2021, s. 206–249.
Graczyk K., Sondergericht Kattowitz. Sąd Specjalny w Katowicach 1939–1945, Warszawa 2020.
Graczyk K., Wznowienie postępowania karnego w praktyce Sądu Specjalnego w Katowicach (Sondergericht Kattowitz) 1939–1945, „Z Dziejów Prawa” 12 (20) (2019), s. 597–615.
Graczyk K., Z działalności niemieckiego Sądu Specjalnego w Radomiu (1939–1945), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 75 (2023) z. 2, s. 147–181.
Graczyk K., Z organizacji i działalności Sądu Specjalnego w Kielcach (Sondergericht Kielce) (1939–1945), „Zeszyty Prawnicze” 23 (2023) nr 1, s. 79–126.
Graczyk K., Die Todesurteile und die Propaganda. Die härtesten Urteile des Sondergerichts Kattowitz (1939–1945) und deren Ausnutzung in der lokalen Presse „Journal on European History od Law” 12 (2021) no. 1, s. 29–39.
Graczyk K., Pierwszy Sondergericht na ziemiach polskich. Z działalności Sądu Specjalnego w Częstochowie (Sondergericht Tschenstochau) (1939–1945), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 74 (2022) z. 2, s. 179–219.
Janiszewska-Talago E., Szkoła antropologiczna prawa karnego w Polsce, Warszawa 1965.
Konieczny A., Pod rządami wojennego prawa karnego Trzeciej Rzeszy. Górny Śląsk 1939–1945, Warszawa–Wrocław 1972.
Krzymuski E., Szkoła pozytywna prawa karnego we Włoszech, Lwów 1889.
Kubalski E., Niemcy w Krakowie. Dziennik 1 IX 1939 – 18 I 1945, red. J. Grabowski, Z. Grabowski, Kraków–Budapeszt 2010.
Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 2, Warszawa 2019.
Majer D., „Narodowo obcy” w III Rzeszy. Przyczynek do narodowosocjalistycznego ustawodawstwa i praktyki prawniczej w administracji i wymiarze sprawiedliwości ze szczególnym uwzględnieniem ziem wcielonych do Rzeszy i Generalnego Gubernatorstwa, Warszawa 1989.
Manthe B., Richter in der nationalsozialistischen Kriegsgesellschaft. Beruflicher und privater Alltag von Richtern des Oberlandesgerichtsbezirks Köln, 1939–1945, Tübingen 2013.
Mielnik H., Sądownictwo polskie (nieniemieckie) w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1944, Lublin 2020.
Mielnik H., Ustalanie właściwości sądów polskich (nieniemieckich) w sprawach karnych przez prokuraturę niemiecką w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, „Res Historica” 56 (2023), s. 753–797.
Miquel M. von, Ahnden oder amnestieren? Westdeutsche Justiz und Vergangenheitspolitik in den sechziger Jahren, Göttingen 2004.
Moritz G., Gerichtsbarkeit in den von Deutschland besetzten Gebieten 1939–1945, Tübingen 1955.
Musiał B., Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement. Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939–1944, Wiesbaden 1999.
Nollau G., Das Amt. 50 Jahre Zeuge der Geschichte, München 1978.
Prel du M., Das Generalgouvernement, Würzburg 1942.
Przegiętka M., Czy Otto von Wächter był inicjatorem aresztowania profesorów w Krakowie 6 listopada 1939 r.? Nowe ustalenia na podstawie analizy nieznanych do tej pory dokumentów, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 150 (2023) nr 3, s. 533–547.
Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław 1985.
Werle G., Justiz-Strafrecht und polizeiliche Verbrechensbekämpfung im Dritten Reich, Berlin–New York 1989.
Wroński T., Kronika okupowanego Krakowa, Kraków 1974.
Wrzyszcz A., Okupacyjne sądownictwo niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945. Organizacja i funkcjonowanie, Lublin 2008.
Wrzyszcz A., Placówka Zapasowa Organów Resortu Sprawiedliwości Generalnego Gubernatorstwa w Görlitz 1944–1945, w: Nil nisi veritas. Księga dedykowana Profesorowi Jackowi Matuszewskiemu, red. M. Głuszak, D. Wiśniewska-Jóźwiak, Łódź 2016, s. 517–527.
Wrzyszcz A., Z badań nad ewakuacją organów resortu sprawiedliwości Generalnego Gubernatorstwa w latach 1944–1945, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 11 (2008), s. 263–275.
Wrzyszcz A., Z działalności Sądu Specjalnego w Radomiu (1939–1945), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 53 (2001) z. 1, s. 327–342.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
