Szkolnictwo elementarne w województwie sandomierskim (departament i gubernia radomska) na tle sytuacji na wsi w okresie zaborów
DOI:
https://doi.org/10.15633/sts.3004Słowa kluczowe:
historia szkolnictwa, oświata ludu, Polska pod zaborami, rusyfikacja, szkolnictwo elementarne, życie społeczno-kulturowe na wsi w XIX wiekuAbstrakt
Wraz z zapoczątkowanym przez Komisję Edukacji Narodowej (1773–1794) przejmowaniem monopolu kształceniowego przez państwo dawne szkoły parafialne stawały się szkołami początkowymi (elementarnymi, ludowymi), których prowadzeniem miał odtąd zajmować się samorząd gminny. W przypadku ziem zaboru rosyjskiego okrojonych do granic Królestwa Polskiego, nazywanego po powstaniu styczniowym Krajem Nadwiślańskim, proces ten został ostatecznie sfinalizowany w latach 60. XIX w. W czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego podejmowane projekty oświatowe mające służyć rozwojowi szkolnictwa na wsi były w dużej mierze pozbawione podstaw wykonawczych, oparte wciąż na dobrej woli właścicieli ziemskich i dzierżawców dóbr rządowych, realizowane przy pomocy duchownych wolontariuszy, a przez samych włościan odbierane jako kolejny przejaw finansowego ucisku. Zakładano, że to oni będą musieli ponieść koszty związane z funkcjonowaniem szkoły. Jednakże przy obciążeniu na rzecz skarbu publicznego oraz świadczeniu różnych powinności pańszczyźnianych chłopi niechętnie zobowiązywali się do wnoszenia kolejnej opłaty, jaką była składka szkolna. Szkolnictwo elementarne organizowano w trudnych warunkach, w kraju wyniszczonym wojnami i z pustym skarbem, bez kadry naukowo-dydaktycznej i z niewydolną administracją, a po powstaniu styczniowym jeszcze mocniej przybrała na sile polityka rusyfikacyjna zaborcy. W XIX i pierwszych dekadach XX w. szkoła elementarna na wsi zachowywała wciąż swój charakter stanowy, co już w punkcie wyjścia deprecjonowało ją pod każdym względem: społecznym, naukowym, kulturowym.
Bibliografia
Opracowania:
Araszkiewicz S., Sytuacja szkolnictwa i oświaty w zaborze rosyjskim w latach 1831–1918. Szkolnictwo elementarne, w: Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej do 1918, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982, s. 141–204.
Burszta J., Społeczno-kulturowe przesłanki rozwoju edukacji (w XIX i na początku XX wieku), w: Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej do 1918, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982, s. 96–105.
Caban W., Szkolnictwo elementarne na ziemi kielecko-radomskiej (1809–1862), Kielce 1983.
Caban W., Szkolnictwo elementarne w województwie sandomierskim w okresie działania ustawy szkolnej z 1833 r., „Rocznik Świętokrzyski” 6 (1977), s. 83–96.
Caban W., Urban W., Z badań nad poziomem oświaty społeczeństwa w Radomskiem w pierwszej połowie XIX w., „Rocznik Świętokrzyski. Prace Humanistyczne” 8 (1980), s. 31–49.
Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej do 1918, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982.
Gierszewska B.L., Życiowa konieczność czy wybór? Kilka słów o nauczycielkach szkół elementarnych guberni radomskiej w okresie popowstaniowym, w: Ad Personam. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Massalskiemu w 75. rocznicę urodzin, red. C. Jastrzębski, Kielce 2019, s. 163–179.
Historia wychowania, red. Ł. Kurdybacha, t. 2, Warszawa 1967.
Juśko E., Wpływ szkolnictwa ludowego autonomicznej Galicji na kształt polskiej szkoły powszechnej w latach 1918–1922, Lublin 2006.
Karbownik H., Szkoła elementarna w Klimontowie w latach 1792–1914, „Studia Sandomierskie” 5 (1985–1989), s. 79–107.
Korzeniowska W., Edukacja i wychowanie różnych warstw społecznych na ziemiach polskich – od drugiej połowy wieku XIX do roku 1918, Kraków 2004.
Orczyk A., Zarys historii szkolnictwa i myśli pedagogicznej, Warszawa 2008.
Pająk J.Z., Historia podziałów administracyjnych, w: Mała Ojczyzna – Świętokrzyskie. Dziedzictwo kulturowe, red. G. Okła, Kielce 2002, s. 105–113.
Pelczar R., Rzymskokatolickie szkoły trywialne w Galicji w latach 1774–1875, Lublin 2014.
Podgórska E., Edukacja w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim do powstania listopadowego, w: Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej do 1918, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982, s. 105–140.
Podgórska E., Sytuacja szkolnictwa i oświaty w zaborze austriackim. Szkolnictwo elementarne, w: Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej do 1918, red. S. Michalski, t. 1, Warszawa 1982, s. 248–298.
Przeniosło M., Postawa chłopów Królestwa Polskiego wobec szkoły w latach I wojny światowej, w: Nauka i oświata a społeczności lokalne na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Massalskiemu w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. W. Caban, Kielce 2003, s. 153–164.
Szewczuk D., Seminaria nauczycielskie w Królestwie Polskim (1866–1915), Lublin 2015.
Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), Lublin 2002.
Włoczyk P., Szkoły i szpitale w diecezji sandomierskiej w okresie rządów bpa Adama P. Burzyńskiego (1820–1830), „Nasza Przeszłość” 85 (1996), s. 207–266.
Wroczyński H., Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, Warszawa 1996.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
