The Canon of Sandomierz, Marcin of Urzędów, and His Polish Herbal in Historiography

Authors

DOI:

https://doi.org/10.15633/sts.4178

Keywords:

printed herbaria, history of natural sciences, history of historiography, Polish Herbal

Abstract

The Polish Herbal, published in 1595 by the canon of Sandomierz, Marcin of Urzędów, was the first original Polish herbarium. It is given the greatest value among all works on plants published in Krakow in the 16th century. Research on the biography of Marcin of Urzędów and the herbarium content has been going on for almost two centuries within various sciences: history of botany, pharmacy, medicine, history of culture, or historical bibliology, as well as linguistics in the field of nature nomenclature. Despite the accumulation of factual information about the work of Marcin of Urzędów, the state of knowledge is still unsatisfactory due to the dispersion of sources. The aim of the article is to present and analyze the state of research, its weaknesses and unquestionable achievements, which may be the starting point for a monographic approach to the herbarium and a full biography of the clergyman.

References

Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1538 ad annum 1550, a cura di E. Martellozzo Forin, t. 3, parte 3, Padova 1971.

Falimirz S., O ziołach i mocy ich, Kraków 1534.

Marcin z Urzędowa, Herbarz polski, to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych, Kraków 1595.

Marcin z Urzędowa, syn Szymona (Id: 2019660), w: Corpus Academicum Cracoviense, cac.historia.uj.edu.pl/osoba/2019660_Marcin_z_Urz%C4%99dowa_syn_Szymona [dostęp: 11 VIII 2021 r.].

Materyały do historyi Polaków w Padwie, zebrał S. Windakiewicz, Kraków 1891.

Metryka, czyli Album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551. Biblioteka Jagiellońska rkp. 259, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, współpr. R. Grzesik, Warszawa 2010.

Najstarsza księga promocji Wydziału Sztuk Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1402–1541, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, Kraków 2011.

Privilegia typographica Polonorum. Polskie przywileje drukarskie 1493–1793, oprac. i wyd. M. Juda, Lublin 2010.

Siennik M., Herbarz, to iest ziół […] opisanie, Kraków 1568.

Spiczyński H., O ziołach tutecznych i zamorskich, Kraków 1542.

Syreński S., Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią, Kraków 1613.

Arabas I., Wybrane rośliny o działaniu uzależniającym w renesansowych herbarzach polskich, w: Historia leków naturalnych, t. 2, Natura i kultura – współzależności w dziejach lekoznawstwa, red. B. Kuźnicka, Warszawa 1989, s. 131–138.

Babis D., Leki naturalne stosowane do XVIII w. w leczeniu górnych dróg oddechowych, „Gazeta Farmaceutyczna” 25 (2016), nr 6, s. 26–28.

Bartoszewicz J., Czy Marcin Urzędów, czy Marcin z Urzędowa? Pyłki historyczno-literackie, cz. 4, „Dziennik Warszawski” (1854), nr 176, s. 182, 184–185.

Barycz H., Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935.

Bednarski A., Okulistyka ziołopisów polskich w XVI i na początku XVII wieku, Lwów 1917.

Bela Z., O potrzebie badań nad „Herbarzem Polskim” Marcina z Urzędowa, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 63 (2000), z. 3–4, s. 86–87.

Bela Z., Uniwersytecka kariera Marcina z Urzędowa, „Farmacja Polska” 58 (2002), nr 24, s. 1135–1146.

Bieńkowski T., Wiedza przyrodnicza w Polsce w wieku XVI, Wrocław 1985.

Bukowiecki H., Marcin z Urzędowa, w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 355–356.

Bułakowski A., Ksiądz Marcin z Urzędowa, kanonik sandomierski, lekarz i botanik z XVI wieku, „Przegląd Katolicki” (1888) nr 34 z 11/23VIII, s. 529–535.

Burdzy D., Szesnastowieczny Sandomierz. Kościół i miasto, Kielce 2012.

Bywalec A., Medykamenty i środki pielęgnacyjne pochodzenia zwierzęcego stosowane w polskim lecznictwie od XVI do XVIII wieku, w: Zwierzęta w historii, literaturze i sztuce Europy, red. S. Konarska-Zimnicka, L. Kostuch, B. Wojciechowska, Kielce 2017, s. 275–288.

Chmielińska M., Polska bibliografia zielarstwa za okres od początku XVI wieku do roku 1940, Warszawa 1954.

Ciosmak M.A., 10 stycznia 1538 roku w Padwie, „Głos Ziemi Urzędowskiej” (2008), s. 31–32.

Czarnota M., Marcin z Urzędowa, w: Słownik biograficzny ziemi kraśnickiej, t. 1, red. J.S. Kamyk Kamieński, M. Surdacki, Kraśnik 2020, s. 178–179.

Elbanowski A., Obraz Nowego Świata w staropolskiej literaturze botanicznej i przyrodniczo-lekarskiej, „Acta Botanica Silesiaca” 10 (2014), s. 207–234.

Frejlich K., Morbus Gallicus w Polsce ostatnich Jagiellonów, w: Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, cz. 2, red. A. Karpiński, Warszawa 2015, s. 93–142.

Furmanowa M., Michalska Z., Parczewski A., Zarębska I., Lecznictwo renesansowe w Polsce na postawie „Herbarza” Marcina z Urzędowa, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” seria B (1959), z. 2, s. 233–313.

Gajewska M., Epidemia dżumy w Rzeczypospolitej w świetle XVI–XVII-wiecznych traktatów medycznych i zielników. Profilaktyka indywidualna, w: Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, cz. 1, red. A. Karpiński, Warszawa 2009, s. 9–50.

Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historyi sztuki lekarskiej w Polsce od czasów najdawniejszych, aż do najnowszych, t. 1, Poznań 1839.

Giedroyć F., Polski słownik lekarski, t. 1–2, Warszawa 1933.

Górnicki B., Zarys piśmiennictwa pediatrycznego do roku 1600, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 18 (1939–1945), s. 47–102.

Hajdukiewicz L., Marcin z Urzędowa, w: Polski słownik biograficzny, t. 29, Wrocław 1974, s. 575–577.

Hajdukiewicz L., Pliniusz w Europie, w: Pliniusz, Historia naturalna, wybór, tłum. i kom. I. i T. Zawadzcy, Wrocław–Kraków 1961, s. XLV–XLXXVIII.

Hryniewiecki B., Précis de l’histoire de la botanique en Pologne, publié par la Société Botanique de Pologne à l’occasion du III-ème Congrès des Botanistes Slaves tenu à Varsovie du 24 au 26 juin 1931, Warszawa 1931.

Jakubski A.W., Czerwiec polski (Porphyrophora polonica L.). Studjum historyczne ze szczególnym uwzględnieniem roli czerwca w historji kultury, t. 1, Warszawa 1934.

Juda M., Książka medyczna w dawnej Polsce. Zarys problematyki, w: Zasługi oraz dylematy życiowe i zawodowe lekarzy chirurgów w świetle literatury i medycyny, red. nauk. G. Wallner, E. Łoch, Lublin 2011, s. 62–72.

Justyniarska-Chojak K., „O rzeczach żywych ku lekarstwam służących” – zwierzęta w polskich poradnikach medycznych z XVI wieku, w: Zwierzęta w historii, literaturze i sztuce Europy, red. S. Konarska-Zimnicka, L. Kostuch, B. Wojciechowska, Kielce 2017, s. 257–274.

Justyniarska-Chojak K., Alkohol i jego zastosowanie w staropolskiej medycynie (w świetle poradników medycznych z XVI wieku), w: Używki w świetle źródeł archeologicznych i historycznych, red. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, A. Klonder, Bydgoszcz 2016, s. 95–108.

Kasperowicz A., Rośliny – panacea renesansowych zielników polskich, w: Historia leków naturalnych, t. 5, Materia pharmaceutica, red. B. Kuźnicka, Warszawa 1999, s. 33–41.

Katalog inkunabułów Biblioteki Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu, oprac.

A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław 1956.

Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław 1965.

Kawecka-Gryczowa A., Januszowski Jan, w: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 1, Małopolska, cz. 1, Wiek XV–XVI, red. A. Kawecka-Gryczowa, Wrocław 1983, s. 69–99.

Kiryk F., Lekarze i aptekarze sandomierscy z przełomu XVI i XVII stulecia, Sandomierz 1987.

Kiryk F., Leśniak F., Mieszkańcy, w: Dzieje Sandomierza, t. 2, XVI–XVIII w., cz. 1, W okresie świetności, red. F. Kiryk, Warszawa 1993, s. 187–268.

Konarska-Zimnicka S., Herbaria in 16th and 17th Century Poland: Survey of Sources, w: Human, Health, Environment: Psychosocial Factors and Historical Background, ed. by A. Anczyk, Sosnowiec 2011, s. 161–188.

Konarska-Zimnicka S., Porady gospodarcze w „Herbarzu polskim” Marcina z Urzędowa, w: Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojciechowska, W. Kowalski, Kielce 2013, s. 467–477.

Konarska-Zimnicka S., Ziołolecznictwo w wiekach średnich – przykład praktyk medycznych czy magicznych?, w: Medicina magica. Oblicza medycyny niekonwencjonalnej, red. A. Anczyk, Sosnowiec 2011, s. 41–56.

Kozlowska W., Wagner C., Moore E., Matkowski A., Komarnytsky S., Botanical Provenance of Traditional Medicines from Carpathian Mountains at the Ukrainian-Polish Border, „Frontiers in Pharmacology” 9 (2018), article 295.

Kremer A., Pierwsze zielniki polskie, w: Historya nauk przyrodzonych podług ustnego wykładu Jerzego Kiuwiera (Couvier), t. 2, Wilno 1854, s. 200–220.

Krzak-Weiss K., Natura w drewnie wyrzezana. O drzeworytach z polskich zielników drukowanych w XVI stuleciu, w: Obraz natury w kulturze intelektualnej, literackiej i artystycznej doby staropolskiej, red. E. Buszewicz, J. Dąbkowska-Kujko,

A. Jakóbczyk-Gola, A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 2020, s. 198–220.

Książka specjalna dawna. Zielnik, w: Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971, k. 1295.

Kuźnicka B., Rola artystycznego drzeworytu w rozwoju wiedzy o roślinach leczniczych, w: Przeszłość przyszłości. Księga ofiarowana Bohdanowi Suchodolskiemu, Warszawa 1975, s. 77–83.

Kuźnicka B., The Union of Science and Art in the Renaissance: At the Sources of Modern Botany, w: Studies in Renaissance Botany, eds. Z. Mirek, A. Zemanek, Polish Botanical Studies. Guidebook Series 20, Kraków 1998, s. 49–72.

Kwapieniowa M., Początki uprawy winorośli w Polsce, „Materiały Archeologiczne” 1 (1959), s. 353–399.

Moskal T., Książka w kulturze sandomierskiego środowiska kolegiackiego do 1818 roku, Sandomierz 2013.

Muczkowski J., Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich w XVI i XVII wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachowanych, Kraków 1849.

Ochmański W., Staropolskie herbarze i zielniki jako źródło do dziejów roślin uprawnych, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” seria B (1967), z. 13,

s. 4–29.

Odrzywolska-Kidawa A., „Czym się ma stary leczyć na złe sprawy swoje” – Mikołaj Rej o ziołach w tradycji leczniczej, w: Lek roślinny – historia i współczesność,

t. 2, Leki roślinne w terapii od czasów starożytnych po współczesne. Zagadnienia teoretyczne i praktyczne, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, K. Sudoł, Wrocław 2013, s. 95–110.

Odrzywolska-Kidawa A., Mikrokosmos „człowieka poczciwego” według Mikołaja Reja. Studia z antropologii kultury szlachty polskiej XVI w. Zdrowie – pożywienie – higiena, Częstochowa 2016.

Odrzywolska-Kidawa A., Piwo w kulturze życia codziennego (połowa XVI w.),

w: Jedzą, piją, lulki palą. Używki w świetle źródeł archeologicznych i historycznych. Kulturowe aspekty korzystania z używek na przestrzeni dziejów, red. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, A. Klonder, t. 1, Bydgoszcz 2016, s. 109–124.

Odrzywolska-Kidawa A., Praktyki magiczne w XVI w. i ich kontekst kulturowy, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 53 (2) (2020), s. 107–132.

Ostrowski J., Rutkowski B., Herbal Treatment of the Urinary System Diseases Based on 16th and 17th Century Herbals in Poland, „Giornale Italiano di Nefrologia” 33 (2016), supp. 66, s. 1–7.

Piekiełko-Zemanek A., Rola ilustracji w historii botaniki, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 31 (1986), nr 2, s. 505–522.

Pietrzkiewicz I., Biblioteka kanoników regularnych w Krakowie w XV i XVI wieku, Kraków 2003.

Piotrowski W., Medycyna polskiego renesansu, Jawor 1995.

Ratajczyk J., Obraz koguta w szesnastowiecznych zielnikach polskich, „Literatura Ludowa” 57 (2013), nr 1, s. 33–40.

Rolla „Miodek” A., Ks. Marcin z Urzędowa „lub kiedykolwiek obchodzić może…”, „Głos Ziemi Urzędowskiej” (2020), s. 33–39.

Rostafiński J., Dioscoride in Polonia, w: Omaggio dell’Academia Polacca di Scienze e Lettere all’Università di Padova nell settimo centenario della sua fondazione, Cracovia 1922, s. 329–342.

Rostafiński J., Nasza literatura botaniczna XVI wieku, oraz jej autorowie lub tłomacze, rozdz. 9, Marcin z Urzędowa i jego dzieło: Herbarz Polski, „Pamiętnik Akademii Umiejętności w Krakowie. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy”

(1888), s. 152–207.

Rostafiński J., Pierwszy badacz naukowy Tatr, „Kurjer Warszawski” (1923), nr 163, wyd. wieczorne, s. 4–5.

Rostafiński J., Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach, Materyały do Historyi Języka i Dyalektologii Polskiej 1, Kraków 1900.

Rostafiński J., Średniowieczna Historya Naturalna. Systematyczne zestawienie roślin, zwierząt, minerałów, oraz wszystkich innego rodzaju leków prostych, używanych w Polsce od XII do XVI w., cz. 1–2, Kraków 1900.

Rutkowski H., Z dziejów Sandomierza w okresie Odrodzenia, w: Studia sandomierskie. Materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu sandomierskiego, red. T. Wąsowicz, J. Pazdura, Sandomierz 1967, s. 287–338.

Rybicki P., Odrodzenie, w: Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, Wrocław 1970, s. 197–436.

Skalski J., Medycyna w Polsce od czasów najdawniejszych do upadku I Rzeczpospolitej, Warszawa 2016.

Snoch J., „Jako pawa upiec”. Tekst kulinarny w renesansowym zielniku polskim, Warszawa 2018.

Snoch J., Kilka uwag nad przepisem kulinarnym XVI wieku, w: Kuchnia i stół w komunikacji społecznej. Tekst, dyskurs, kultura, red. W. Żarski, T. Piasecki, Wrocław 2017, s. 201–208.

Socha K., Typografia publikacji pochodzących z drukarń Uniwersytetu Jagiellońskiego 1674–1819, Kraków 2016.

Spólnik A., Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Wrocław 1990.

Spólnik A., Nazwy polskich roślin leczniczych w źródłach od XVI do XVIII wieku,

w: Studia językoznawcze. Streszczenia prac doktorskich, t. 12, Studia konfrontatywne i historia, red. W. Boryś, Wrocław 1988, s. 177–228.

Spólnik A., Nazwy roślin afrodyzjaków w staropolskich herbarzach, w: Historia leków naturalnych, t. 4, Z historii i etymologii polskich nazw roślin leczniczych, red. B. Kuźnicka, Warszawa 1993, s. 51–59.

Spólnik A., Zapożyczenia w polskim słownictwie botanicznym w źródłach do wieku XVIII, w: Język – teoria – dydaktyka. Materiały IX Konferencji Młodych Językoznawców-Dydaktyków, red. M. Preyzner, Kielce 1990, s. 191–206.

Stanaszek B., Nowakowski R., Tylec P., Piotrowicz Ludwik Roch, w: Słownik biograficzny księży diecezji sandomierskiej XIX–XX w., t. 3, M–R, Sandomierz 2017, s. 167–168.

Staropolskie przepisy kulinarne: receptury rozproszone z XVI–XVIII w. Źródła drukowane, wyd. i oprac. J. Dumanowski, D. Dias-Lewandowska, M. Sikorska, Warszawa 2016.

Suchecka A., Badania interdyscyplinarne nad polskimi zielnikami drukowanymi, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 17 (2020), nr 2, s. 199–224.

Suchecka A., Giergiel T., Otwarcie Sandomierskiego Ogrodu Marcina z Urzędowa, „Wiadomości Botaniczne” 59 (2015), nr 3/4, s. 178–185.

Suchecka A., Giergiel T., Podstawy rekonstrukcji sandomierskiego ogrodu Marcina z Urzędowa, w: Botanika – tradycja i nowoczesność. Streszczenia referatów i plakatów 57. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Lublin, 27 czerwca – 3 lipca 2016, Lublin 2016, s. 175.

Suchecka A., Giergiel T., Właściwości lecznicze wina i uprawa winorośli według renesansowych zielników, w: Powrót do tradycji winiarskich Ziemi Sandomierskiej. Materiały konferencyjne, red. J. Suszyna, Sandomierz 2014, s. 22–72.

Suchecka A., Sandomierski ogród kanonika Marcina z Urzędowa. Przewodnik, Sandomierz 2015.

Suchecka A., Sandomierski zielnik Marcina z Urzędowa, kanonika kolegiaty Narodzenia Najświętszej Marii Panny, „Zeszyty Sandomierskie. Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego” (2013), nr 35, s. 10–16.

Surdacki M., Edukacja i opieka społeczna w Urzędowie XV–XVIII w., Lublin 2004.

Szafer W., Zarys historii botaniki w Krakowie na tle sześciu wieków Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1964.

Szczygieł R., Lokacja miasta na prawie niemieckim i jego dzieje w czasach jagiellońskich, w: Dzieje Urzędowa, red. R. Szczygieł, M. Surdacki, Lublin–Urzędów 2011, s. 55–100.

Waracki M., Dentystyka w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku w świetle zielników i poradników medycznych, w: Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, cz. 1, red. A. Karpiński, Warszawa 2009, s. 103–184.

Wdowiak L., Piększydła propagowane w polskich herbarzach wydanych w XVI wieku, „Pomeranian Journal of Life Sciences” 63 (2017), nr 3, s. 52–60.

Węglorz J., Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Toruń 2015.

Wisłocki W., Incunabula typographica Bibliothecae Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, Cracoviae 1900.

Wiśniewski J., Katalog prałatów i kanoników sandomierskich, Radom 1928.

Wójcicki K.W., Stare gawędy i obrazy, t. 3, Warszawa 1840.

Wróbel A., Cygan P., Korzeniowska M., Znane i mniej znane rośliny lecznicze z „Herbarza Polski” Marcina z Urzędowa, Kraków 1595, w: Pamiętnik XXII Sympozjum Historii Farmacji. Rośliny w farmacji, Ciechanowiec, 27 kwietnia – 2 maja 2013 r., red. J. Majewski, Poznań 2013, s. 229–242.

Wróblewski K., Marcin z Urzędowa i jego zielnik, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego” (79) 1883, s. 65–105.

Wysocka F., Polska terminologia lekarska do roku 1838. Anatomia, t. 1, Proste prymarne nazwy nie motywowane, Wrocław 1980.

Wysocka F., Polska terminologia lekarska do roku 1838. Anatomia, t. 2, Jednowyrazowe nazwy motywowane, Kraków 1994.

Wysocka F., Polska terminologia lekarska do roku 1838. Anatomia, t. 3, Nazwy dwuwyrazowe, Kraków 2007.

Wysocka F., Polska terminologia lekarska do roku 1838. Anatomia, t. 4, Nazwy wielowyrazowe, Kraków 2013.

Wysocka F., Zarys historii polskiej literatury medycznej i piśmiennictwa medycznego do początków XIX wieku, Piotrków Trybunalski 1999.

Zdanek M., Edycje ksiąg urzędowych Uniwersytetu Krakowskiego – dzieło na nowo podjęte, w: Editiones sine fine, red. K. Kopiński, W. Mrozowicz, J. Tandecki, Toruń 2017, s. 67–89.

Zdziechiewicz A., Obraz kobiety w staropolskich popularnych poradnikach medycznych „Napis” (2003), seria 9, s. 5–30.

Zemanek A., Bibliografia botaniki w Uniwersytecie Jagiellońskim (1532–1917), Kraków 1988.

Zemanek A., Historia botaniki i innych nauk, w: Józef Rostafiński – botanik i humanista, red. A. Zemanek, Kraków 2000, s. 181–200.

Zemanek A., Marcin z Urzędowa, „Wiadomości Botaniczne” (1997), nr 1, s. 71–72.

Zemanek A., Polskie nazewnictwo botaniczne, w: Józef Rostafiński – botanik i humanista, red. A. Zemanek, Kraków 2000, s. 213–224.

Zemanek A., Renaissance Botany and Modern Science, w: Studies in Renaissance Botany, eds. Z. Mirek, A. Zemanek, Polish Botanical Studies. Guidebook Series 20, Kraków 1998, s. 9–47.

Zemanek A., Wybrane rośliny średniowiecznego Krakowa w polskich zielnikach renesansu, w: Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Krakowa, red. A. Mueller-Bieniek, Kraków 2012, s. 211–242.

Zemanek A., Z dziejów botaniki renesansu – padewskie inspiracje polskich zielnikarzy, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 41 (1996), nr 1, s. 31–58.

Zielnik, w: Encyklopedia książki, t. 2, K–Z, red. A. Żbikowska-Migoń, M. Skalska-Zlat, Wrocław 2017, s. 672–673.

Downloads

Published

2021-12-19

Issue

Section

Historia

Similar Articles

1-10 of 37

You may also start an advanced similarity search for this article.