Ars bene moriendi biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego w świetle Listu Fryderyka Szembeka do Wawrzyńca Gembickiego
DOI:
https://doi.org/10.15633/fhc.650Słowa kluczowe:
Piotr Tylicki, biskup krakowski, XVII wiek, Fryderyk Szembek, sztuka umierania (ars moriendi)Abstrakt
W 1617 roku w krakowskiej oficynie wydawniczej Andrzeja Piotrkowczyka wydany został drukiem utwór zatytułowany O śmierci świętej pamięci Jego Mości X. Piotra Tylickiego krakowskiego biskupa […] i nabożnym ku niej przygotowaniu jego List do […] X. Wawrzyńca Gembickiego z Bożej Łaski arcybiskupa gnieźnieńskiego […]. Jego autorem był krakowski jezuita Fryderyk Szembek (1575–1644), który w pierwotnym zamyśle chciał o śmierci krakowskiego ordynariusza poinformować jedynie przyjaciela zmarłego hierarchy – arcybiskupa gnieźnieńskiego Wawrzyńca Gembickiego (1559–1624). W niedługim jednak czasie list ten na żądanie egzekutorów biskupiego testamentu oraz za wyraźnym dozwoleniem następcy Piotra Tylickiego na stolicy św. Stanisława Marcina Szyszkowskiego (1554–1630), jak i zakonnych zwierzchników autora został uzupełniony i wydany drukiem. Omawiany poniżej utwór autorstwa Fryderyka Szembeka należy do tzw. pisarstwa artis bene moriendi. Wydawane w tym nurcie książki miały co prawda różne formy, łączył je jednak przedmiot poruszanych w nich rozważań. Ogólnie rzecz ujmując, były to zbiory przykładów postaw i myśli o treści ascetycznej, służące do przygotowania człowieka na przyjęcie śmierci. Tytułowy biskup został w utworze przedstawiony z jednej strony jako wielki senator, prawdziwy potomek dawnych Polaków i miłośnik ojczyzny. Z drugiej zaś Piotr Tylicki był także dobrodziejem autora utworu oraz „dawnym i uprzejmym” przyjacielem adresata listu – arcybiskupa gnieźnieńskiego. Mimo tak wielu zalet i przymiotów w opisanym przez Fryderyka Szembeka trzyletnim okresie życia hierarchy Piotr Tylicki miał wedle autora ćwiczyć się w trzech zasadniczych cnotach. Pierwszą z nich było „wielkie nabożeństwo i takie, jakie ma być rzeczy boskich poważanie”, drugą stanowiła „pokora wielka w dostojeństwie tak wysokim”, trzecią i ostatnią było z kolei „staranie pilne o zbudowanie bliźnich i wystrzeganie się dania onym najmniejszego zgorszenia”.
Bibliografia
Archiwum Kapituły Katedralnej w Krakowie, rkps Libri Archivi, T. 9.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, rkps Acta Episcopalia, T. 39.
Bernard z Clairvaux, O miłowaniu Boga i inne traktaty. Oprac. S. Kiełtyka. Poznań 2000.
J. Morawski, Droga przed Bogiem. Śmierć świętych abo dyspozycja na śmierć dobrą. Nauką S. Teologii, i pobożnemi z Pisma Świętego i z Ojców SS. mianowicie Świętego Augustyna afektami, także SS. umierających przykładami objaśniona naprzód po łacinie, a potym po polsku. Poznań 1698, w drukarni Collegium Societatis Iesu.
Listy świętego Hieronima do Heliodora i Nepocjana o życiu pustelniczem, kapłańskiem i zakonnem. Oprac. J. Gajkowski. Warszawa 1904.
M. Laterna, Harfa duchowna to jest dziesięć rozdziałów modlitw katolickich z rozlicznych Kościoła Powszechnego Doktorów y z Rzymskich Mszałow y Brewiarzow po wielkiey części zebranych. Przydano do każdego rozdziału Nauki o tych rzeczach, które się w Modlitwach zamykaią a na niektórych mieścach wykładem y przypiskami psalmy y modlitwy objaśnione. Kraków 1618, w drukarni Andrzeja Piotrkowczyka.
O śmierci świętej pamięci Jego Mości X. Piotra Tylickiego krakowskiego biskupa etc. etc i nabożnym ku niej przygotowaniu jego List do Jaśnie Oświeconego i Najprzewielebniejszego w Chrystusie Ojca i Pana, Jego Mości X. Wawrzyńca Gembickiego z Bożej Łaski arcybiskupa gnieźnieńskiego etc. etc. etc. Pisany od X. Fryderyka Szembeka Societatis Iesu co rychle po śmierci nieboszczykowskiej, a teraz na uroczysty obchód za duszę jego, na żądanie Ich MM. PP. Exekutorów do druku podany, za wyraźnym dozwoleniem Jego M. X. Marcina Szyszkowskiego biskupa krakowskiego i starszych zakonnych. Kraków 1617, w drukarni Andrzeja Piotrkowczyka.
Ścieżka pobożnego chrześcijanina to jest nauki i przestrogi co potrzebniejsze na poratowanie wszystkich zbawienia pragnących. Z włoskich scriptów kapłana jednego Societatis Iesu przekładania X. Stanisława Grochowskiego. Kraków 1600, w drukarni Jakuba Sibeneychera.
Tomasz à Kempis, O naśladowaniu Chrystusa. Przeł. A. Kamieńska. Warszawa 1980.
Tomasz à Kempis, Pochwała pokory, która jest fundamentem wszelkiej świętości. W: tegoż, Cztery medytacje. Przeł. A. Sulikowski. Kraków 2001.
Wielewicki J., Dziennik spraw domu zakonnego oo. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie. T. 3. Kraków 1889.
Wojciech z Pakościa, Medycyna duchowna dla chorych i bliskich śmierci ludzi chrześcijańskich, a osobliwie zakonnych. Z doktorów świętych pilno zebrana. Poznań 1618, w drukarni Jana Wolraba.
Bartoszewski K., Zbiciak K., Ars moriendi. W: Encyklopedia katolicka. T. 1. Pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego. Lublin 1973, kol. 950.
Barycz H., Nucerinus Sebastian (1565–1635). W: Polski słownik biograficzny. T. 23. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław–Kraków 1978, s. 405–406.
Barycz H., Rewizja rewizji, czyli o przedwczesnym pasowaniu jezuity Fryderyka Szembeka na autora omawianego Diariusza podróży włosko-iberyjskiej z 1595 r. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” T. 22: 1977, s. 233–242.
Bruździński A., „Zakony do ścisłego zachowania reguły doprowadził”. Biskup Piotr Tylicki wobec zakonów w diecezji krakowskiej (1607–1616). W: Klasztor w Kościele średniowiecznym i nowożytnym. Pod red. M. Derwicha, A. Pobóg-Lenartowicz. Warszawa 2010, s. 121–142.
Bruździński A., Biskup krakowski Piotr Tylicki wobec zakonów w swojej diecezji (1607–1616). „Folia Historica Cracoviensia” T. 10: 2004, s. 49–69.
Bruździński A., Pasterz sprawiedliwy i kraj miłujący. Biskup kujawsko-pomorski Piotr Tylicki (1604–1607). „Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie” T. 22: 2007, s. 75–84.
Bujanda de J. M., Index Librorum Prohibitorum 1600–1966. Montreal–Geneve 2002.
Celichowski Z., Ars moriendi. Rozprawa bibliograficzna. „Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie” T. 17: 1892, s. 143–167.
Cieślak S., Marcin Laterna SJ (1552–1598). Działacz kontrreformacyjny. Kraków 2003.
Encyklopedia wiedzy o Jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995. Oprac. L. Grzebień. Kraków 1996.
Glemma T., Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII na tle dziejów kościelnych Prus Królewskich. „Rocznik Towarzystwa Naukowego w Toruniu” T. 42: 1934, s. 121–155.
Grzebień L., Kult świętych w diecezji krakowskiej w okresie potrydenckim (na podstawie diariusza J. Wielewickiego). W: Kanonizacje a nowa ewangelizacja. Sympozjum naukowe z okazji 30-lecia Instytutu Liturgicznego. Kraków 2000, s. 31–45.
Hajdukiewicz L., Krupka Sebastian (zm. 1625). W: Polski słownik biograficzny. T. 15. Pod red. E. Rostworowskiego. Wrocław 1970, s. 415–416.
Huszał G., Przygotowanie do śmierci w XVII wieku. „Roczniki Humanistyczne” T. 31: 1983, z. 2, s. 105–151.
Kalinowski J. K., Wawrzyniec Gembicki jako biskup chełmiński i pomezańskiej diecezji wieczysty administrator (1600–1610). Toruń 2011.
Karp H. J., Tylicki Piotr (1543–1616). W: Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1448 bis 1648. Ein biographisches Lexikon. Pod red. E. Gatz. Berlin 1996, s. 717.
Kopeć J. J., Męka Pańska w religijnej kulturze polskiego średniowiecza. Studium nad pasyjnymi motywami i tekstami liturgicznymi. Warszawa 1975, s. 345–360.
Korytkowski J., Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych. T. 4. Gniezno 1883.
Łukaszewska-Haberkowa J., Pierwsze pokolenie polskich jezuitów w świetle biografii i egzaminów. Kraków 2013.
Maliszewski K., Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu u schyłku XVI i w XVII wieku na tle stosunków wyznaniowych w mieście. W: Jezuici w Toruniu. 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta. Pod red. K. Maliszewskiego, W. Rozynkowskiego. Toruń 1997, s. 28–54.
Małłek J., Historyczne uwarunkowania sprowadzenia Zakonu Jezuitów do Torunia w 1596 r. W: Jezuici w Toruniu. 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta. Pod red. K. Maliszewskiego, W. Rozynkowskiego. Toruń 1997, s. 20–27.
Mikołajczyk M., Dzieje liturgii sakramentu chorych w Polsce do Rytuału Piotrkowskiego (1631). W: Studia z dziejów liturgii w Polsce. T. 1. Lublin 1976, s. 241–295.
Nowicka-Jeżowa A., Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI–XVII wieku. Lublin 1992.
Nowicka-Jeżowa A., Sarmaci i śmierć. O staropolskiej poezji żałobnej. Warszawa 1992.
Olczak S. K., Jezuici otrzymujący święcenia z rąk biskupów poznańskich na przełomie XVI–XVII w. „Roczniki Humanistyczne” T. 31: 1983, z. 2, s. 85–104.
Oracki T., Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla od połowy XV wieku do 1945 roku. Warszawa 1963.
Oracki T., Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i ziemi malborskiej od XV do XVII wieku. T. 2. Olsztyn 1988.
Paluszkiewicz F., Mały słownik jezuitów w Polsce, Warszawa 1995.
Paszenda J., Wybór miejsca na fundację dla jezuitów. W: Jezuicka ars historica. Prace ofiarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ. Kraków 2001, s. 453–467.
Prokop K. R., Poczet biskupów krakowskich. Kraków 1999.
Przybyszewski B., Krótki zarys dziejów diecezji krakowskiej. T. 2: Czasy nowożytne. Kraków 1993.
Richter K., Probst M., Plock H., Związki namaszczenia chorych z wiatykiem. W: Z pomocą umierającym. Przyczynki do rozmowy na temat umierania i śmierci. Warszawa 1989, s. 100–103.
Rok B., Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej. Wrocław 1995.
Rożek M., Katedra krakowska w XVII wieku. Warszawa 1980.
Rożek M., Uroczystości w barokowym Krakowie. Kraków 1976.
Rusiecki M., Obraz śmierci w katechezie Kościoła katolickiego w XVI–XVIII w. W: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci. Pod red. H. Suchojada. Warszawa 2001, s. 287–302.
Słowikowski T., Fox (Foxius) Jan. W: Polski słownik biograficzny. T. 7. Pod red. W. Konopczyńskiego. Kraków 1958, s. 69–71.
Słownik biograficzny kapituły warmińskiej. Pod red. J. Guzowskiego, Olsztyn 1996.
Słownik polskich teologów katolickich. Pod red. H. E. Wyczawskiego. T. 4. Warszawa 1981.
Stec L., Literacki kształt polskich polemik antyjezuickich z lat 1578–1625. Białystok 1968.
Szabelska H., Ars moriendi. W: Słownik sarmatyzmu. Idee, pojęcia, symbole. Pod red. A. Borowskiego. Kraków 2001, s. 15–18.
Szostkiewicz Z., Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski. „Sacrum Poloniae Millennium” T. 1: 1954, s. 391–619.
Tatarkiewicz W., Nagrobki z figurami klęczącymi. W: Studia renesansowe. T. 1. Warszawa 1956, s. 274–328.
Tazbir J., Arianie i katolicy. Warszawa 1971.
Tazbir J., Hieronim Zahorowski zapomniany autor głośnego pamfletu. „Kwartalnik Historyczny” T. 70: 1963, s. 341–361.
Tazbir J., Literatura antyjezuicka w Polsce. W: Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), Kraków 15–17 lutego 1991 r. Pod red. L. Grzebienia, S. Obirka. Kraków 1993, s. 311–333.
Urban W., Wywody szlachectwa kanoników i prałatów krakowskich (1550–1600). „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” T. 4: 1999, s. 165–176.
Włodarski M., Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI wieku. Kraków 1987.
Wojtyska H. D., Męka Chrystusa w religijności polskiej XVI-XVIII wieku. W: Męka Chrystusa wczoraj i dziś. Pod red. H. D. Wojtyski, J. J. Kopcia. Lublin 1981, s. 61–79.
Załęski S., Jezuici w Polsce. T. 4, cz. 2: Kolegia i domy założone w pierwszej dobie rządów Zygmunta III. 1588–1608. Kraków 1904.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2014 Bartłomiej Michał Wołyniec
Praca jest udostępniana na licencji Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 3.0 Unported License.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
