Misterium znaku krzyża w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Studium historyczno-liturgiczne
DOI:
https://doi.org/10.15633/ps.27307Słowa kluczowe:
krzyż, znak, gest, liturgiaAbstrakt
Znakiem krzyża posługuje się człowiek od kilku tysięcy lat, przypisując mu różnoraką symbolikę. Wydarzenie ukrzyżowania Jezusa i Jego męki na krzyżu sprawiło, że już judeochrześcijanie propagowali myśl o roli ofiary krzyżowej Chrystusa w zbawczym dziele Boga. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie czytelnikowi w oparciu o źródła liturgiczne i patrystyczne tych treści, które oddają początek i proces przyjęcia przez starożytnych chrześcijan znaku krzyża, wypracowania przez nich myśli symbolicznych dotyczących krzyża i wczesnej praktyki kreślenia przez nich znaku krzyża na ciele poza liturgią i podczas jej sprawowania. Dla zrealizowania tak zamierzonych celów autor artykułu korzystał przede wszystkim z metody historyczno-genetycznej i komparatystycznej.
Bibliografia
Andreopoulos A., Il segno della croce. Il gesto, il mistero, la storia, trad. a cura di Comunità di Bose, Magnano 2013 (Sequela oggi).
Bojarski W., Kara śmierci w prawach państw antyczncyh, w: Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 9–22.
Bonnet C., Gli dèi di Palmira nel cuore di Roma, w: Roma, la città degli dèi. La capitale dell’Impero come laboratorio religioso, a cura di C. Bonnet, E. Sanzi, Roma 2018, s. 235–249 (Studi Superiori, 1117, Studi Storici).
Bradshaw P. F., W poszukiwaniu początków kultu chrześcijańskiego. Źródła i metody badań wczesnej liturgii, tłum. P. Kaznowski, M. Koza, Kraków 2016 (Źródło i Szczyt).
Cohen S. J. D., Dai Maccabei alla Mishnah, trad. B. Santorelli, Torino 2020 (Studi biblici, 200).
Cohen S. J. D., Satlow M., Dominacja rzymska. Powstanie żydowskie i zburzenie Drugiej Świątyni, w: Starożytny Izrael. Od Abrahama do zburzenia Świątyni Jerozolimskiej przez Rzymian, red. H. Shanks, przekł. W. Chrostowski, Warszawa 2007, s. 385–428 (Podręczniki Biblijne, 1).
Cyryl Jerozolimski, Katechezy przedchrzcielne i mistagogiczne, tłum. W. Kania, opatrzył wstępem J. Bojarski, oprac. M. Bogucki, Kraków 2000 (Biblioteka Ojców Kościoła, 14).
Danielou J., Histoire du salut et formation liturgique, „La Maison Dieu” (1964) nr 78, s. 22–35.
Danielou J., Pisma wybrane, przekł. wybór, oprac. i wprowadzenie Sz. Fedorowicz, Kraków 2011.
De Kasel J., Krzyż Jezusa Chrystusa — twardy i oporny rdzeń wiary chrześcijańskiej, tłum. L. Balter, wyd. polskie „Communio” 4 (1984) nr 1 (19), s. 59–70.
Ducin S., Stosowanie kary śmierci w armii rzymskiej w okresie wojen punickich, w: Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red. H. Kowalski, M. Kuryłowicz, Lublin 1996, s. 153–165.
Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty cezarów, przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, Łódź 1987.
Garbini G., Dio della terra, dio del cielo. Dalle religione semitiche al giudaismo e al cristianesimo, Brescia 2011 (Biblioteca di cultura religiosa, 70, Religioni semitiche).
Gigilewicz E., Krzyż w archeologii prawnej, w: Krzyż, red. E. Kasjaniuk, Lublin 2011, s. 8–10 (Biblioteka Encyklopedii Katolickiej. Źródła i Monografie, 6).
Gnilka J., Jezus z Nazaretu, przekł. J. Zychowicz, Kraków 2005.
Gnilka J., Marco, trad. G. Poletti, Assisi 1998 (Commenti e studi biblici).
Grossi V., Croce, crocifisso, w: Dizionario patristico e di antichità cristiane, diretta da A. Di Berardino, vol. 1: A–F, Casale Monferrato 1983, kol. 864–867.
Guénon R., Il simbolismo della croce, trad. P. Nutrizio, Milano 2012 (Il ramo d’oro, 57).
Guénon R., Simboli della Scienza sacra, trad. F. Zambon, Milano 2011 (Gli Adelphi, 16).
Jan Paweł II, Wielki Piątek. Droga Krzyżowa w Koloseum. „Świadectwo obcego”, 17.04.1987, wyd. polskie „L’Osservatore Romano” 8 (1987) nr 4 (89), s. 5–6.
Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, przekł. Z. Kubiak, J. Radożycki, t. 2, Warszawa 1993.
Karnacewicz W., Instytucja kary śmierci od starożytności po średniowiecze — wybrane kraje i kodyfikacje, „Kortowski Przegląd Prawniczy” (2017) nr 2, s. 67–72.
Kinzig W., La persecuzione dei primi cistiani, trad. M. Cupellaro, Bologna 2021 (Universale Paperbacks Il Mulino, 789).
Kobielus S., Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, Kraków 2011.
Konstytucje Apostolskie, w: Konstytucje Apostolskie oraz Kanony Pamfilosa z apostolskiego synodu z Antiochii. Prawo kanoniczne świętych Apostołów. Kary świętych Apostołów dla upadłych. Euchologion Serapiona, przekł. S. Kalinkowski, A. Caba, układ i oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2007, s. 1–293* (Synody i Kolekcje Praw, 2).
Lang U. M., Rivolti al Signore. L’orientamento nella preghiera liturgica, trad. L. Tasso, prefazione J. Ratzinger, Siena 2006.
Légasse S., Le altre vie della missione (dall’Oriente a Roma), w: Storia del cristianesimo. Religione — Politica — Cultura, vol. 1: Il Nuovo Popolo (dalle origini al 250), trad. M. Zapella, Roma 2003, s. 159–189.
Leoni B., La croce e il suo segno. Venerazione del segno e culto della reliquia nell’antichità cristiana, Verona 1968.
Les Ordines Romani du haut moyen age, vol. 2: Les textes (Ordines I–XIII), ed. M. Andrieu, Louvain 1960 (Spicilegium Sacrum Lovaniense. Études et Documents, 23).
Lewandowski I., Wstęp. Waleriusz Maksymus, czyli moralność antyku ukazana w historycznych przekładach, w: Valerius Maximus, Facta et dicta memorablia. Libri IX, przekł. I. Lewandowski, Poznań 2019, s. 7–34 (Fontes Historiae Antiquae, 39).
List do Rzymian, przekł. z oryginału, komentarz S. Stasiak, Częstochowa 2020 (Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament, 6).
Lohfink G., Ostatni dzień Jezusa. Co się stało w Wielki Piątek, przekł. E. Pieciul-Kamińska, Poznań 2006.
Longosz S., Znak krzyż świętego w życiu starożytnych chrześcijan, „Tarnowskie Studia Teologiczne” 8 (1981), s. 221–232.
Majdanik P., Przykazania noachickie w Talmudzie — uniwersalizm judaizmu wobec ekspancji chrześcijaństwa, w: Chrześcijaństwo antyczne, red. J. Drabina, Kraków 2006, s. 157–177 (Studia religiologica, 39).
Mickiewicz F., Rola krzyża w zbawczym dziele Boga w teologii św. Pawła, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 65 (2012), s. 225–242.
Palazzo E., A History of Liturgical Books from the Beginning to the Thirteenth Century, transl. by M. Beaumont, Minnesota 1998.
Paprocki H., Hipolita Rzymskiego Tradycja Apostolska. Wstęp, przekład, komentarz, „Studia Theologica Varsaviensia” 14 (1976) nr 1, s. 145–169.
Patsch H., εὐχαριστία, w: Dizionario Esegetico del Nuovo Testamento, a cura di H. Balz, G. Schneider, ed. italiana a cura di O. Soffritti, trad. R. Chiavarino, V. Gatti, E. Riboldi, vol. 1, Brescia 1995, kol. 1477–1478.
Penna R., Le prime comunità cristiane. Persone, tempi, luoghi, forme, credenze, Roma 2017 (Quality Paperbacks, 505).
Penna R., Un solo corpo. Laicità e sacerdozio nel cristianesimo delle origini, Roma 2020 (Frecce, 288).
Quintus Septimus Florens Tertulian, Apologetyk, tłum. J. Sajdak, Poznań 1947 (Pisma Ojców Kościoła, 20).
Raffa V., Liturgia eucaristica. Mistagogia della Messa: dalla storia e dalla teologia alla pastorale pratica, Roma 1998 (Bibliotheca Ephemerides liturgicae. Subsidia, 100).
Ratzinger J., Jezus z Nazaretu. Studia z chrystologii, przekł. M. Górecka, W. Szymona, Lublin 2015 (Opera Omnia, VI/1).
Ratzinger J., Teologia liturgii. Sakramentalne podstawy życia chrześcijańskiego, przekł. W. Szymona, Lublin 2012 (Opera Omnia, 11).
Ravasi G., Wprowadzenie. Krzyż Chrystusa w teologii i kulturze Zachodu, w: A. Tradigo, Człowiek krzyża. Historia w obrazach, tłum. K. Stopa, E. Firewicz, O. Bobrowska-Braccini, J. Nowak, Kielce 2014, s. 5–17.
Rosik M., Zarzewie konfliktu między Kościołem a synagogą (do 135 roku), „Estetyka i Krytyka” 27 (2012) nr 3, s. 69–103.
Rosiński P., Najwcześniejsze formy krzyża Chrystusowego, „Vox Patrum” R. 3 (1983) t. 4, s. 176–189.
Sakowicz E., Krzyż w religiah niechrześcijańskich, w: Krzyż, red. E. Kasjaniuk, Lublin 2011, s. 11–15 (Biblioteka Encyklopedii Katolickiej. Źródła i Monografie, 6).
Sartre M., Wschód rzymski. Prowincje i społeczeństwa prowincjonalne we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w okresie od Augusta do Sewerów (31 r. p.n.e. — 235 r. n.e.), tłum. S. Rościcki, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Schramm G., Pięć rozdroży w dziejach świata. Porównanie, przekł. B. Baran, Warszawa 2009.
Sorci P., Gli „Ordines romani” e la celebrazione dell’Eucaristia, degli altri sacramenti e sacramentali, „Rivista Liturgica” 51 (2014) nr 3 (101), s. 547–570.
Standaert B., Marco: Vangelo di una notte vangelo per la vita. Commentario, trad. R. Fabbri, Bologna 2012 (Testi e commenti).
Strong H. A., The Syrian Goddess being a translation of Lucian’s De Dea Syria, with a life od Lucian, London 1913.
Tacyt, Dzieła, tłum. S. Hammer, t. 1, Warszawa 1957.
Tertulian, O wieńcu, tłum. i komentarz T. Skibiński, w: Tertulian, Wybór pism III, Warszawa 2007, s. 105–124 (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, 65).
Tertulian Kwintus Septymiusz Florens, O chrzcie, tłum. E. Stanula, w: Tertulian Kwintus Septymiusz Florens, Wybór pism, Warszawa 1970, s. 133–154 (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, 5).
Valerius Maximus, Facta et dicta memorablia. Libri IX, przekł. I. Lewandowski, Poznań 2019 (Fontes Historiae Antiquae, 39).
Wilpert J., La croce sui monumenti delle catacombe, „Nuovo Bullettino di Archeologia Cristiana” 8 (1902) nr 1–2, s. 5–14.
Ziehr W., Krzyż. Symbol i rzeczywistość, tłum. E. Jeleń, Warszawa–Kraków 1998.
Zolli E., Historia antysemityzmu, red. A. Lattore, tłum. B. Bochenek, Kraków 2010.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Jarosław Superson
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.
Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:
- utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
- obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
- włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
- udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)
Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0). Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:
- zostanie podany autor i tytuł utworu,
- zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i identyfikator DOI oryginalnie opublikowanego utworu).
