Polska twórczość organowa zainspirowana pieśnią kościelną w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego, cz. I

Autor

  • Witold Zalewski Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie; Międzyuczelniany Instytut Muzyki Kościelnej

DOI:

https://doi.org/10.15633/pms.1581

Słowa kluczowe:

muzyka polska, muzyka organowa, muzyka w liturgii, preludia organowe, muzyka liturgiczna

Abstrakt

Znajomość literatury organowej rodzimych kompozytorów nadal pozostawia wiele do życzenia. Współcześni organiści kościelni, jeśli już wykonują solową muzykę organową w liturgii, sięgają często po utwory wielkich mistrzów europejskich, zapominając o polskim skarbcu muzyki religijnej. Trafnym spostrzeżeniem ujmującym istotę stanu wiedzy większości młodych (i nie tylko młodych) organistów na temat polskiej muzyki organowej wydaje się znane powiedzenie „cudze chwalicie, swego nie znacie…”.
Dlaczego polska religijna literatura organowa jest tak ważna dla współczesnego muzyka kościelnego? Z pewnością dlatego, że w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego „bardzo pożądane będą (czytaj: są, przyp. W. Z.) kompozycje oparte na motywach pieśni kościelnych”.
Pieśń kościelna już od XVI wieku wykorzystywana była przez kompozytorów polskich jako materiał melodyczny komponowanych przez nich utworów organowych. Pierwsze z takich kompozycji powstawały poprzez adaptację utworów wokalnych na instrument klawiszowy. Należy tu wymienić m.in.: XVI-wieczne zabytki muzyki polskiej – Tabulaturę Jana z Lublina z roku 1540, Tabulaturę klasztoru Św. Ducha z roku 1548 oraz Tabulaturę Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego z ok. 1580 roku. Pod koniec wieku XVIII i w wieku XIX zauważalne staje się w Europie, a także w Polsce, zeświecczenie muzyki organowej spowodowane m.in. wpływem szkoły neapolitańskiej. Elementy świeckie i operowe przenikają także do muzyki kościelnej o charakterze użytkowym.
Warto pamiętać, że polska twórczość religijna to dorobek wybitnych polskich organistów-wirtuozów, nierzadko świetnych improwizatorów, posiadających wieloletnią praktykę zawodową. Twórcami tej literatury byli w pierwszym rzędzie działający na wielu płaszczyznach muzycznych organiści kościelni, kompozytorzy, organizatorzy życia muzycznego i profesorowie wyższych uczelni. Do tego kręgu postaci zaliczyć należy: Władysława Żeleńskiego, Stefana Surzyńskiego, Mieczysława Surzyńskiego, Feliksa Nowowiejskiego, Walentego Deca, Wincentego Rychlinga, Kazimierza Garbusińskiego, Feliksa Rączkowskiego, Józefa Furmanika oraz duchownych: ks. Gustawa Roguskiego, ks. Józefa Surzyńskiego, ks. Franciszka Walczyńskiego, ks. Antoniego Chlondowskiego czy ks. Idziego Ogiermana Mańskiego. W tym duchu tworzyli także organiści naszych czasów jak Marian Sawa, Tadeusz Machl czy Jan Janca.
Autor niniejszej publikacji podejmuje się prezentacji polskiej twórczości organowej możliwej do zastosowania w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego. Dokonując podziału na muzykę użytkową (stanowi ona pierwszą część całego artykułu) i koncertową, ma jednak świadomość, że
"nie można przeprowadzić całkiem ściśle podziału na muzykę użytkową (dydaktyczną i kościelną) oraz koncertową, ponieważ wśród utworów użytkowych spotykamy większe formy o dużych ambicjach artystycznych, grywane zarówno w kościele, jak i na sali koncertowej".
Ze względu na swój specyficzny charakter i nie zawsze najwyższą rangę artystyczną użytkowa muzyka organowa ma zapewne tylu zwolenników, co przeciwników. Na pewno będzie ona przydatna przede wszystkim dla muzyków kościelnych mniej zaawansowanych w grze na organach i sztuce improwizacji, którzy poszukują wsparcia w postaci krótkich, nieskomplikowanych utworów mających zastosowanie w posoborowej liturgii Kościoła rzymskokatolickiego.

Biogram autora

  • Witold Zalewski - Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie; Międzyuczelniany Instytut Muzyki Kościelnej
    Ukończył Akademię Muzyczną w Krakowie w klasie organów prof. Jana Jargonia. Od roku 1995 pełni funkcję I organisty w królewskiej katedrze na Wawelu. Jako solista koncertuje regularnie w najważniejszych festiwalach w kraju i za granicą. Wystąpił m.in. w katedrze św. Patryka na Manhattanie w Nowym Jorku, Tokio Metroplitan Art Space, Nativity Church w Betlejem oraz w Buenos Aires, Montevideo, Rio de Janeiro, Toronto, Jerozolimie, Irkucku, Istambule i Moskwie. Jest wykładowcą w Międzyuczelnianym Instytucie Muzyki Kościelnej w Krakowie, gdzie prowadzi zajęcia z praktyki liturgicznej oraz organów. Od roku 1998 jest członkiem Komisji Muzyki Kościelnej Kurii Metropolitalnej w Krakowie. W czasie pielgrzymek papieskich pełnił rolę organisty. Zajmuje się propagowaniem muzyki organowej poprzez współorganizowanie wielu festiwali i koncertów. W roku 2011 wyróżniony został przez papieza Benedykta XVI odznaczeniem Proeclesia et Pontifice. W roku 2012 otrzymał stopien doktora sztuki.

Bibliografia

Basista J., Feliks Rączkowski – wirtuoz, pedagog, kompozytor i animator życia muzycznego, w dokumentach i wspomnieniach, Kraków 2010. Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr. M. Stefańskiego, Akademia Muzyczna w Krakowie.

Chaconne op. 14. Improvisation ueber ein altes polnisches Kirchenlied. Improvisation für Orgel über ein altes polnisches Kirchenlied op. 38. Choral varié op. 50, hg. J. Erdman, Warszawa 2001.

Chlondowski A., Preludia na organy, Kraków 1992.

Chlondowski A., Wstęp do antologii polskiej muzyki organowej XIX i XX wieku, Archiwum Towarzystwa Salezjańskiego, Czerwińsk n/Wisłą, rkps.

Chlondowski A., Zbiór 225 łatwych preludiów na organy lub harmonium w najwięcej używanych tonacjach dur i moll, Poznań, 1960.

Dawna polska muzyka organowa, red. J. Grubich, Kraków 1968

Drewniak J., Kapłan – kompozytor. Dualizm powołania i twórczości ks. Idziego Ogiermana-Mańskiego (1900–1966), Warszawa 2007.

Erdman J., Organy, Warszawa 1989.

Feicht H., Dzieje polskiej muzyki religijnej w zarysie, [w:] Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, t. 2, red. M. Rechowicz, Lublin 1969.

Fisharmonia, ww.pl.wikipedia.org/wiki/Fisharmonia (20.01.2012).

Furmanik J., Preludia II na organy, Lublin 2010.

Furmanik J., Tibi Domine. Preludia, z. 8, cz. 2, Lublin 2010.

Gołos J., Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972.

Gołos J., Z polskiej muzyki organowej XVI wieku, Kraków 1989.

Heinemann M., Do liturgii i na koncert: Orgelverse Jana Jancy. Na siedemdziesiąte urodziny kompozytora, tłum. M. Szoka, „Ruch Muzyczny” 19 (2003).

Hlond, Antoni, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM, t. 4 H–J, red. E. Dziębowska, Kraków 1993.

Kruzel-Sosnowska M., Przedmowa, [w:] M. Sawa, Preludia organowe na temat polskich pieśni kościelnych, Kraków 2004.

Ludger Lohmann na organach kościoła św. Jana w Tübingen, Musikproduction Dabringhaus und Grimm, 606 1104–2 (2002).

Machl T., Słowo od autora, [w:] T. Machl, Preludia na temat pieśni kościelnych, Kraków 1998.

Mało znane polskie utwory organowe XIX/XX wieku, red. J. Gołos, Warszawa 1990.

Morawska K., Historia muzyki polskiej. Renesans 1500–1600, Warszawa 1996.

Mrowiec K., Kultura muzyczna i pieśń kościelna, [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 2, cz. 1, Poznań–Warszawa 1979, s. 712–717.

Ogierman-Mański I., Preludia na organy, Płock 2002.

Pawlak I., Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów kościoła, Lublin 2001.

Pietrzak W., Życie i twórczość kompozytorska Józefa Furmanika, Warszawa 1979, s. 241–267.

Pilch M., Jan Gawlas – śląski twórca ewangelickiej muzyki kościelnej, Wrocław 2008.

Poliński Aleksander, [w:] Podręczna encyklopedia muzyki kościelnej, opr. ks. G. Mizgalski, Poznań 1959.

Przybylski T., Gustaw Roguski (1839–1921), [w:] Zeszyty naukowe Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, XXVII, Gdańsk 1988, s. 33–74.

Przybylski T., Józef Furmanik (1867–1953) i jego muzyka organowa, [w:] Organy i muzyka organowa, XII, Gdańsk 2003 (Prace Specjalne, 61), s. 306–315.

Przybylski T., Ksiądz Antoni Hlond (Antoni Chlondowski) (1884–1963) – kompozytor polskiej muzyki organowej i religijnej w I połowie XX wieku, [w:] Zeszyty naukowe Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, XXV, Gdańsk 1986, s. 167–209.

Przybylski T., Pastorałki. Preludia na organy op. 63, z. 1, Kraków 2000.

Przybylski T., Polska pieśń kościelna w twórczości organowej kompozytorów od XVI wieku do Mieczysława Surzyńskiego, [w:] Organy i muzyka organowa, X, Gdańsk 1997 (Prace Specjalne, 54), s. 135–150.

Przybylski T., Rok w pieśni kościelnej. Preludia organowe op. 42 na melodiach polskich pieśni osnute, Kraków 1999.

Przybylski T., Szkoła organistowska w Przemyślu w latach 1916–1963 na tle ogólnego procesu kształcenia organistów w Polsce, [w:] W 50. rocznicę ogłoszenia encykliki papieża Piusa XII Musicae sacrae disciplina, Kraków 2005, s. 152 (Pro Musica Sacra, 2).

Przybylski T., Twórczość organowa Stefana Surzyńskiego (1855–1919), [w:] Organy i muzyka organowa, XI, Gdańsk 2000, s. 331 (Prace Specjalne, 54), s. 327–335.

Przybylski T., Organistyka krakowska XVIII i XIX wieku oraz w latach międzywojennych XX wieku, [w:] Organy i muzyka organowa, XIII, Gdańsk 2006, s. 56 (Prace Specjalne, 71), s. 36–62.

Raport o stanie wiary. Z ks. Kardynałem Josephem Ratzingerem rozmawia Vittorio Messori, przekł. Z. Oryszyna, weryf. i uzup. przekł. J. Chrapek, red. J. Klecel, Marki 1986.

Rutkowski B., Z zagadnień dzisiejszej muzyki kościelnej w Polsce, Muzyka Polska X (1935), nr 3–4, s. 259–270.

Rychling W., Zbiór Preludyj kościelnych na organ lub harmonium, z. 1, Kraków 1920.

Szoka M., Jan Janca. Organ Works, „Ruch Muzyczny” 21 (2002).

Szoka M., Twórczość organowa Jerzego Bauera – próba charakterystyki, [w:] Organy i muzyka organowa, V, Gdańsk 1984, s. 269 (Prace Specjalne, 33), s. 269–282.

Twórczość organowa Jana Gawlasa, [w:] Twórczość kompozytorów środowiska katowickiego, red. J. Bauman-Szulakowska, I. Bias, Katowice 1993 (Zeszyty Naukowe. Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach, 26).

Tyrała R., Cecyliański ruch odnowy muzyki kościelnej na ziemiach polskich do 1939 roku, Kraków 2010.

Wacholc M., Twórczość organowa ks. Antoniego Chlondowskiego, [w:] Zeszyty naukowe Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku, XXIX–XXX, Gdańsk 1991, s. 101–119.

Z polskiej muzyki organowej XIX i XX wieku, red. F. Rączkowski, J. Gołos, Kraków 1981.

Zając A., Wybrane aspekty posługi organisty w społeczności parafialnej, [w:] Muzyka organowa dzisiaj. Rola i zadanie organisty w Kościele, Kraków 2008, s. 65–88 (Pro Musica Sacra, 5).

Pobrania

Opublikowane

2014-10-31

Numer

Tom 12 (2014)

Dział

Artykuły i rozprawy

Licencja

Twórca oświadcza, że przysługują mu prawa autorskie do utworu i że nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem oraz że utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób.

Twórca zezwala Uniwersytetowi Papieskiemu Jana Pawła II w Krakowie na nieodpłatne, niewyłączne i nieograniczone w czasie korzystanie z utworu, to jest:

  • utrwalanie i zwielokrotnianie: wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową;
  • obrót oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono (wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym);
  • włączenie utworu w skład utworu zbiorowego;
  • udzielanie przez Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie sublicencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0)

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie udostępnia utwór na Platformie Czasopism należącej do uczelni, na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe (CC BY 4.0) Tym samym uprawnia wszystkich zainteresowanych do korzystania z utworu pod następującymi warunkami:

  • zostanie podany autor i tytuł utworu,
  • zostanie podane miejsce publikacji (tytuł czasopisma i adres internetowy do oryginalnie opublikowanego utworu).