Ancient Egyptian "Monotheism" as an Anticipation of Christianity
DOI:
https://doi.org/10.15633/sts.3106Keywords:
Ancient Egypt, religion, monotheism, polytheism, ChristianityAbstract
In religious, historical and theological scientific discourse, monotheistic tendencies characteristic of ancient Egyptian religion are sometimes presented. This article exposes these and other elements of ancient Egyptian beliefs, which may have been, in a sense, an anticipation and matrix for the later development of Christianity in the region. It took place very quickly, which, according to the author of this article, was to some extent a consequence of the specific nature of ancient Egyptian religion, which shaped in its own way the mentality and perception of the Absolute as a monotheism. The balancing act between monotheism and polytheism, as well as the convergent elements of ancient Egyptian and Christian soteriology, together with external factors, provided fertile - although not necessarily fully perceptible to the inhabitants of Egypt at the time – ground for the development of a new religion, which was based on monotheistic and at the same time Trinitarian dogmas.
References
Źródła:
Filon Aleksandryjski, O stworzeniu świata, w: Filon Aleksandryjski, Pisma, t. 1, tłum., wstęp i komentarz L. Joachimowicz, Warszawa 1986, s. 31–82.
Freud S., Człowiek imieniem Mojżesz a religia monoteistyczna, tłum. A. Ochocki, J. Prokopiuk, wstęp A. Ochocki, red. R. Reszke, Warszawa 1994.
Hipolit, Przeciw Noetosowi, w: Trójca Święta, tłum. S. Kalinkowski, wstęp i oprac. H. Pietras, Źródła Myśli Teologicznej 4, Kraków 1997, s. 87–101.
Klemens Aleksandryjski, Zachęta Greków, w: Apologie, tłum. M. Szarmach, A. Świderkówna, J. Sołowianiuk, wstęp i oprac. M. Szarmach, J. Sołowianiuk, red. E. Stanula, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 44, Warszawa 1988, s. 116–201.
Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja „Dominus Iesus” o jedyności i powszechności zbawczej Jezusa Chrystusa i Kościoła, Watykan 2000.
Platona Timaios i Kritias, tłum, wstęp, obj., il. W. Witwicki, Warszawa 1960.
Sobór efeski (431). Trzeci list Cyryla do Nestoriusza, w: Dokumenty Soborów Powszechnych, układ i oprac. A. Baron, H. Pietras, t. 1, Kraków 2001, s. 133–153.
Sobór Nicejski I (325). List synodu w Nicei do Egipcjan, w: Dokumenty Soborów Powszechnych, układ i oprac. A. Baron, H. Pietras, t. 1, Kraków 2001, s. 47–54.
Św. Atanazy Wielki, Listy do Serapiona, tłum. i przypisami opatrzył S. Kalinowski, wstęp H. Pietras, Źródła Myśli Teologicznej 2, Kraków 1996.
Tacyt, Dzieje, ks. V, w: Tacyt, Dzieła, tłum. S. Hammer, Warszawa 1957.
Teodorowicz J., Od Jahwy do Mesjasza, Poznań 1936.
Tertulian, Doktryna chrześcijan, w: Tertulian, oprac. i wybór W. Turek, Kraków 1999.
Tertulian, Obrona chrześcijan, w: Tertulian, oprac. i wybór W. Turek, Kraków 1999.
Opracowania:
Adamczewski B., „Kim ja jestem?” (Wj 3,11) – Mojżesza droga do patriotyzmu,
„Roczniki Teologiczne Warszawsko-Praskie” 4 (2004–2008), s. 19–36.
Aldred C., Akhenaten, King of Egypt, New York 1988.
Andrzejewski T., Dusze boga Re. Wśród egipskich świętych ksiąg, Warszawa 1967.
Assmann J., Ägypten – Theologie und Frömmigkeit einer frühen Hochkultur, Stuttgart–Berlin–Köln 1991.
Assmann J., Death and Initiation in the Funerary Religion of Ancient Egypt, w: Religion and Philosophy in Ancient Egypt, ed. W.K. Simpson, Yale Egyptological Studies 3, New Haven 1989, s. 135–159.
Assmann J., Maat. Sprawiedliwość i nieśmiertelność w starożytnym Egipcie, tłum. i red. A. Niwiński, Warszawa 2019.
Assmann J., Od Achenatona do Mojżesza. Starożytny Egipt a przemiany religijne, Warszawa 2021.
Assmann J., Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, Warszawa 2008.
Assmann J., Resurrection in Ancient Egypt, w: Resurrection: Theological and Scientific Assessments, eds. T. Peters, R.J. Russel, M. Welker, Grand Rapids 2002, s. 124–135.
Banek K., Starożytne kontakty grecko-egipskie. Historia pewnej fascynacji, „Przegląd
Religioznawczy” (2013), nr 1 (247), s. 3–19.
Bartnik C.S., Partykularyzm i uniwersalizm chrześcijaństwa, „Roczniki Teologiczne” 48 (2001), z. 2, s. 89–98.
Barwik M., Księga wychodzenia za dnia. Tajemnice egipskiej Księgi Umarłych, Warszawa 2009.
Bator W., Myśl starożytnego Egiptu, Kraków 1993.
Bator W., Nie stworzony, wszechzawierający, wszechwiedzący i wszechwładny Absolut w tekstach starożytnych Egipcjan, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia Religiologica” (2000), z. 33, s. 41–55.
Bocian J., Apostata, heretyk, prorok czy mędrzec?, „Nurt SVD” 53 (2019), z. 1, s. 221–235.
Boochs W., Ägypten und die Bibel, Langwaden 1999.
Brandon S.G.F., Redemption in Ancient Egypt and Early Christianity, w: Types of Redemption. Contributions to the Theme of the Study-Conference Held at Jerusalem 14th to 19th July 1968, eds. R.J. Werblowsky, C.J. Bleeker, Leiden 1970, s. 36–45.
Chitty D.J., A pustynia stała się miastem… Wprowadzenie do dziejów monastycyzmu w Egipcie i Palestynie pod panowaniem chrześcijańskim, Kraków 2008.
Chrostowski W., Patriarchowie Izraela – postacie historyczne, legendarne czy eponimy?, „Collectanea Theologica” 88 (2018), nr 4, s. 5–33.
Day J., Psalm 104 and Akhenaten’s Hymn to the Sun, w: Jewish and Christian Approaches to the Psalms: Conflict and Convergence, ed. S. Gillingham, Oxford 2013, s. 211–228.
Desroches-Noblecourt Ch., Hatszepsut. Tajemnicza królowa Egiptu, Warszawa 2007.
Domański J., Patrystyczne postawy wobec dziedzictwa antycznego. Próba opisu i klasyfikacji, w: Człowiek – nauka – wiara. Materiały sympozjum dla uczczenia jubileuszu 2000-lecia chrześcijaństwa, red. J. Jadacki, K. Wójtowicz, Warszawa 1999, s. 117–130.
Drozdek A., Bóg Platona, „Studia Philosophiae Christianae” 34 (1998), nr 2, s. 87–102.
Dziewulski G., Objawienie jako kryterium określenia relacji chrześcijaństwa do religii, „Łódzkie Studia Teologiczne” (2006), nr 15, s. 41–57.
Fanuli A., Duchowość Starego Testamentu – tradycje historyczne, w: A. Fanuli i in., Duchowość Starego Testamentu, tłum. M. Pierzchała, Historia Duchowości 1, Kraków 2002, s. 19–297.
Frankfurter D., Onomastic Statistics and the Christianization of Egypt: A Response to Depauw and Clarysse, „Vigiliae Christianae” 68 (2014), iss. 3, s. 284–289.
Frazer G.J., Złota gałąź. Studia z magii i religii, tłum. H. Krzeczkowski, Kraków 2012.
Glover T.R., The Conflict of Religion in the Early Roman Empire, New York 1975.
Görg M., Beiträge zur Zeitgeschichte der Anfänge Israels. Dokumente – Materialien – Notizen, Wiesbaden 1989.
Görg M., Ein Haus im Totenreich. Jenseitsvorstellungen in Israel und Ägypten, Düsseldorf 1998.
Görg M., Mythos, Glaube und Geschichte. Die Bilder des christlichen Credo und ihre Wurzeln im alten Ägypten, Düsseldorf 1992.
Griffiths J.G., The Origins of Osiris, Münchner Ägyptologische Studien 9, Berlin 1966.
Grosfeld J., Stosunek do Żydów i judaizmu jako warunek drogi jedności chrześcijan, w: O co chodzi w ekumenizmie? Czym jest dialog? Podstawowe idee Vaticanum II pół wieku później, red. M. Kita, Kraków 2015, s. 131–155.
Gundlach R., Der Pharao und sein Staat. Die Grundlegung der ägyptischen Königsideologie im 3. und 4. Jahrtausend, Darmstadt 1998.
Hasenfratz H.P., Religie świata starożytnego a chrześcijaństwo. Ludzie, moce, bogowie w Cesarstwie Rzymskim, Kraków 2006.
Herberg W., Judaism and Christianity: Their Unity and Difference. The Double Covenant in the Divine Economy of Salvation, „Journal of Bible and Religion” 21 (1953), no. 2, s. 67–78.
Higgins S., Divine Mothers: The Influence of Isis on the Virgin Mary in Egyptian Lactans-Iconography, „Journal of the Canadian Society for Coptic Studies” (2012), no. 3–4, s. 71–90.
Hoffmeier J.K., Akhenaten and the Origins of Monotheism, Oxford 2015.
Hornung E., Akhenaten and the Religion of Light, Ithaca–London 1999.
Hornung E., Egipt ezoteryczny. Tajemna wiedza Egipcjan i jej wpływ na kulturę Zachodu, tłum. i red. A. Niwiński, Warszawa 2023.
Hornung E., Jeden czy wielu? Koncepcja Boga w starożytnym Egipcie, Warszawa 1991.
Huculak B.J., Początek i zarys dogmatu o Trójcy, „Roczniki Teologiczne” 63 (2016), z. 2, s. 187–216.
Hurtado W., One God, One Lord: Early Christian Devotion and Ancient Jewish Monotheism, Philadelphia 1988.
Iluk J., „Toledot Jeszu” – przekaz talmudyczny o Jezusie i chrześcijanach w żydowskiej recepcji, „Estetyka i Krytyka” (2012), nr 3 (27), s. 181–217.
Jacq Ch., Echnaton i Nefertiti, Warszawa 2007.
Janák J., Staroegyptské náboženství. I, Bohové na zemi a v nebesích, Praha 2009.
Jędraszek S., Ekskluzywizm w religii Achenatona?, „Przegląd Religioznawczy” 4 (278) (2020), s. 14–28.
Johnson P., Cywilizacja starożytnego Egiptu, Warszawa 1997.
Kaczmarek H., Biblioteki w starożytnym Egipcie, „Biblioteka” (2004), nr 8 (17), s. 9–23.
Kaczmarek H., Polskie badania nad starożytnym Egiptem do końca XIX wieku, Szczecin 2016.
Kákosy L., Zauberei im Alten Ägypten, Leipzig 1989.
Kalinkowski S., Pneumatologia Orygenesa, „Collectanea Theologica” 53 (1983), nr 1, s. 43–56.
Karczewski M., Wspomnienia Mojżesza. Początki naukowej debaty nad konstrukcją literacką Pięcioksięgu (XVII–XVIII wiek), w: Laicyzacja i sekularyzacja społeczeństwa nowożytnego (XVI–XVIII w.), red. J. Wiśniewski, Olsztyn 2008, s. 193–207.
Koch K., Das Wesen altägyptischer Religion im Spiegel ägyptologischer Forschung, Hamburg 1989.
Koch K., Geschichte der ägyptischen Religion von den Pyramiden bis zu den Mysterien der Isis, Stuttgart–Berlin–Köln 1993.
Koneczny F., Cywilizacja żydowska, Komorów 1997.
Korzec C., Kościół w doświadczeniu wewnętrznej sekularyzacji. Przypadek: Pismo Święte, w: Nadzieje i zagrożenia sekularyzacji, red. C. Korzec, R. Misiak, Szczecin 2010, s. 41–58.
Krawczyk R., Mojżesz w historii zbawienia, „Studia Elbląskie” 15 (2014), s. 105–116.
Królikowski J., Ogłoszenie „Theotokos” na soborze efeskim, „Vox Patrum” 30 (2010), nr 55, s. 385–393.
Krzemińska A., Miłość w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004.
Lebet-Minakowska A., Symbolika religijna starożytnego Egiptu na tkaninach koptyjskich, „Nomos” (1999), nr 26/27, s. 99–113.
Ledwoń D., Chleb i woda jako metafory słowa Bożego w czterech Ewangeliach, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 70 (2017), nr 2, s. 109–135.
Lemański J., Mojżesz, jakiego nie znamy? Kilka uwag na temat poszukiwań historycznego Mojżesza, „Studia Paradyskie” 32 (2022), s. 87–119.
Lewicka K., „Droga” jako przykład biblijnych wyrazów-kluczy, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” 43 (2005), s. 47–57.
Manfred G., Religionen in der Umwelt des Alten Testaments, Bd. 3, Ägyptische Religion: Wurzeln – Wege – Wirkungen, Stuttgart 2007.
Marrou H.I., Zmierzch Rzymu czy późna starożytność? III–VI wiek, Warszawa 1997.
Minois G., Kościół i nauka. Dzieje pewnego nieporozumienia. Od Galileusza do Jana Pawła II, Warszawa 1996.
Montet P., Egipt i Biblia, Warszawa 1968.
Morenz S., Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie, Warszawa 1972.
Morin E., Świat nowożytny a kwestia żydowska, Warszawa 2010.
Musiał D., Antyczne korzenie chrześcijaństwa, Warszawa 2001.
Myszor W., Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, w: Kościoły Wschodnie, red. J. Drabina, Kraków 1999, s. 11–32.
Niwiński A., Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 1993.
Niwiński A., Mity i symbole starożytnego Egiptu, Warszawa 1992.
Ohlig K., Ein Gott in drei Personen. Die griechische Komplizierung des jüdischen Monotheismus, w: Gottes ewiger Sohn. Die Präexistenz Christi, Hrsg. R. Laufen, Paderborn 1997, s. 199–226.
Okon E.E., Religion and Politics in Ancient Egypt, „American Journal of Social and Management Sciences” 3 (2012), no. 3, s. 93–98.
Pikus T., Z Egiptu wezwałem Syna mego. Studium religioznawcze, Warszawa 2008.
Plumley J.M., Religia starożytnego Egiptu, w: Cywilizacje starożytne, red. A. Cotterell, Łódź 1990.
Popielska-Grzybowska J., „Teksty piramid” – najstarsza „księga” Egipcjan wykuta w kamieniu, Warszawa 2020.
Reeves N., Akhenaten: Egypt’s False Prophet, London 2001.
Rusecki M., Wyjątkowość chrześcijaństwa pośród religii świata, „Studia Salvatoriana Polonica” 2 (2008), s. 133–142.
Sayce A.H., The Religions of Ancient Egypt and Babylonia: The Gifford Lectures on the Ancient Egyptian and Babylonian Conception of the Divine Delivered in Aberdeen, Edinburgh 1903.
Schneider T., Leksykon faraonów, tłum. R. Darda, E. Jeleń, Z. Pisz, Warszawa Kraków 2001.
Scott-Moncrieff P.D., Paganism and Christianity in Egypt, Cambridge 1913.
Smith M., Jesus the Magician, San Francisco 1981.
Smith M.S., The Origin of Biblical Monotheism: Israel’s Polytheistic Background and the Ugaritic Texts, Oxford 2001.
Sobat E., The Pharaoh’s Sun-Disc: The Religious Reforms of Akhenaten and the Cult of the Aten, „Hirundo: McGill Journal of Classical Studies” 12 (2013), s. 70–75.
Stachowiak L., Starotestamentalna koncepcja Boga, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 19 (1972), z. 1, s. 63–72.
Stebnicka K., Żydzi – choroby i zarazy. Antyżydowski stereotyp antycznych autorów, „Przegląd Historyczny” 112 (2021), z. 4, s. 797–811.
Świderkówna A., Bogowie zeszli z Olimpu. Bóstwo i mit w greckiej literaturze świata hellenistycznego, Warszawa 2008.
Świderkówna A., Kiedy piaski egipskie przemówiły po grecku, Warszawa 2009.
Tyloch W., Dzieje ksiąg Starego Testamentu. Szkice z krytyki biblijnej, Warszawa 1994.
Tyloch W., Odkrycia w Ugarit a Stary Testament, Warszawa 1980.
Uebel F., Die Kleruchen Ägyptens unter den ersten sechs Ptolemäern, Berlin 1968.
Veyne P., Początki chrześcijańskiego świata (312–394), Warszawa 2009.
Wade S., Atenism and Pharaoh Akhenaten’s Attempt to Deify Himself, „Armstrong Undergraduate Journal of History” 11 (2021), iss. 2, s. 1–15.
Walters C., Egipt w okresie późnorzymskim i bizantyńskim, w: Cywilizacje starożytne, red. A. Cotterell, Łódź 1990, s. 55–60.
Waszkowiak J.J., Analogie i korelacje między religią Echnatona a jahwizmem, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 15 (2022), nr 3, s. 25–49.
Wilkinson T., Powstanie i upadek starożytnego Egiptu. Dzieje cywilizacji od 3000 p.n.e. do czasów Kleopatry, Poznań 2011.
Winnicki J.K., Operacje wojskowe Ptolemeuszów w Syrii, Warszawa 1989.
Wypustek A., Magia antyczna, Wrocław 2001.
Zieliński T., Chrześcijaństwo antyczne, Toruń 2010.
Zucconi L.M., Medicine and Religion in Ancient Egypt, „Religion Compass” 1 (2007), no. 1, s. 26–37.
Downloads
Published
Issue
Section
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
Authors who publish with this journal agree to the following terms:
- Authors retain the copyright and full publishing rights without restrictions, and grant the journal right of first publication with the work simultaneously licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License that allows others to share the work with an acknowledgement of the work's authorship and initial publication in this journal.
- Authors are able to enter into separate, additional contractual arrangements for the non-exclusive distribution of the journal's published version of the work (e.g., post it to an institutional repository or publish it in a book), with an acknowledgement of its initial publication in this journal.
- Authors are permitted and encouraged to post their work online (e.g., in institutional repositories or on their website) prior to and during the submission process, as it can lead to productive exchanges, as well as earlier and greater citation of published work (See The Effect of Open Access).
