Projekt malarstwa nowożytnego jako synteza sztuk plastycznych i badań z zakresu filozofii przyrody. Casus Leonarda da Vinci

Abstrakt

Początek malarstwa nowożytnego wiąże się z nową koncepcją obrazu, głównie dzięki zastosowaniu nowych metod kompozycji konstruowanej w oparciu o zasady perspektywy zbieżnej i światłocienia. Należy jednak pamiętać, że zastosowanie nowatorskich technik budowy obrazu nie ograniczało się wyłącznie do zmian kompozycyjnych w obszarze formowania struktury obrazu, lecz dotyczyło przede wszystkim zastosowania zupełnie odmiennego podejścia do aktu twórczego. Dlatego też propozycje renesansowych artystów wykraczają dalece poza kwestie warsztatowe i redefiniują dotychczasową relację reprezentowania przedmiotu w obrazie. W nowatorskiej formule zmienia się zatem funkcja i cel malarstwa. W Traktacie o malarstwie Leonardo da Vinci przekonuje, że akt poznania winien wyprzedzać akt tworzenia. Jeżeli celem nowego malarstwa ma być wierne oddanie kształtów materii, należy przede wszystkim poznać reguły, wedle których skonstruowany jest świat widzialny. Z tego też powodu renesansowa wizja implementacji natury w świat znaków graficznych bierze swój początek w akcie poznawczym, czyli w rozpoznaniu prawideł budowy świata materialnego. Poszukiwanie cech istotowych, eliminacja tego, co przypadkowe i jednostkowe na rzecz ogólnych prawideł, wiązały się określoną wiedzą, która później miała zastosowanie w „odtworzeniu” tego, co zaobserwowane w przestrzeni obrazu. Artysta, wedle Leonarda da Vinci, miał się stać przede wszystkim badaczem przyrody, by potem na wzór antycznego Demiurga, z niekształtnej materii uformować na nowo świat przedmiotów. Przesunięcie akcentów w akcie twórczym (z tworzenia symboli graficznych na rzecz mimetycznego podobieństwa do świata postrzeganego) wynikało z przekonania, że zastosowanie prawideł matematycznych (perspektywa zbieżna) i fizykalno-optycznych (reguły chromatyki) pozostaje narzędziem prawomocnego poznania świata natury. Renesans, wprowadzając w kompozycję obrazu perspektywę rzutu środkowego, wypracował nowatorskie reguły przedstawiania przestrzeni trójwymiarowej na dwuwymiarowej powierzchni. Od czasu renesansu zasada ta została powszechnie przyjęta jako narzędzie racjonalnej rekonstrukcji rzeczywistości widzialnej. Opisana i zastosowana autonomia poznania artystycznego w malarstwie nowożytnym wprowadza nową jakość w relację wzoru i jego graficznego odwzorowywania. Materialny nośnik, którym pozostaje obraz, u Leonarda da Vinci przybiera formę notacji tego, co za pomocą reguł geometrycznych zostało odkryte w przyrodzie. Leonardo da Vinci w obserwacji i badaniu przyrody oraz w zastosowaniu geometrii widzi gwarant prawomocności wydobycia piękna z natury. Tak ustawiona struktura aktu twórczego sytuuje artystę malarza w gronie badaczy prawideł natury, filozofów przyrody, przełamując średniowieczną tradycję zaliczającą plastyków do grona rzemieślników, których trud pracy zaliczany był do grupy sztuk pospolitych (artes vulgares). Leonardo da Vinci, w Codex Urbinas latinas daje wyraz temu, że akt malowania związany jest bezpośrednio z myślą, za którą stoi akt poznawczy, dlatego artysta pracuje najpierw umysłem, a dopiero potem dłońmi.